„Wojna i pokój” w Galerii Labirynt

Na pierwszym planie: Maurycy Gomulicki, PINK SCUD (Phallus necroicus) Barbie Holocaust (Pink Victory II), 2015; w głębi od lewej: Hubert Czerepok, z serii Seanse – okropności wojny, 2009; z serii Aeropiktura, 2007

Temat wojny obecny był w sztuce od zawsze – niezliczone sceny zwycięskich bitew jako swoiste exegi monumentum gloryfikowały władcę i unaoczniały jego potęgę. Inaczej sprawa miała się w twórczości artystów polskich. W wyniku zaborów i braku jednego włodarza wykształciła się w naszym kraju specyficzna odmiana malarstwa historycznego: martyrologiczny romantyzm o mesjańskich ambicjach. Chociaż militarno-patriotyczna tradycja wizualna XIX wieku odbierana jest obecnie jako anachroniczna, stanowi nieodłączny element „polskości” i jest doskonałym materiałem nawspółczesne reinterpretacje.

Od lewej: Zofia Kulik, Monstrancja i Księżycowa czaszka, z serii Kolumny, 1995; Natalia LL, z serii Erotyzm trwogi, 2006; Anna Baumgart, La chinoise, 2010; Edward Krasiński, Bitwa pod Grunwaldem, 1997; Anna Kutera, z cyklu Morfologia aktualnej rzeczywistości, 2008/2009

Na pierwszym planie: Anna Baumgart, fragment instalacji La chinoise, 2010; w głębi od lewej: Edward Krasiński, Bitwa pod Grunwaldem, 1997, Maurycy Gomulicki, PINK SCUD (Phallus necroicus) Barbie Holocaust (Pink Victory II), 2015, Hubert Czerepok, z serii Seanse – okropności wojny, 2009; z serii Aeropiktura, 2007

Wiek XX przyniósł nam dwie wielkie wojny o zasięgu światowym oraz niezliczone konflikty na terenie wielu krajów. Trauma Holokaustu nie mogła nie odcisnąć swojego piętna także na polu sztuki. Artyści, jakby w odpowiedzi na słynne pytanie Adorna: „Czy po Auschwitz możliwa jest poezja?”, sygnalizowali swoją niemoc mówienia o rzeczach, o których mówić się nie da. Dopiero następne pokolenie twórców urodzonych już po wojnie było w stanie spojrzeć na historię z dystansem i podjęło się próby oswojenia traumy, tworząc nurt tzw. post-pamięci.

Na początku XXI wieku powstaje w Polsce nowa, rewizjonistyczna ikonografia militarna – artyści starają się przepracować tradycyjne wyobrażenia o wojnie, nie uciekając od refleksji nad sposobami ukazywania przemocy we współczesnych mediach. Oddalenie od realnego konfliktu zbrojnego pozwala ponadto na zachowanie dystansu, który umożliwia analityczne i krytyczne spojrzenie. Sztuka, wyrastając z założeń pacyfistycznych, wyraża jednocześnie obsesyjną wręcz fascynację agresją.

Od lewej: Joanna Rajkowska, Progress, 2014; Zbigniew Libera, Ostateczne wyzwolenie I i Ostateczne wyzwolenie II, 2004

Obiekty o charakterze militarnym stają się perwersyjnymi fetyszami, zaś figura żołnierza nabiera cech zabarwieniu erotycznym, a nawet homoerotycznym. Artyści odchodzą od traumatyczno- patriotycznej narracji i zaczynają prowadzić z tradycją grę, nie unikając przy tym humoru czy ironii. Wojna ciągle obecna jest też w mediach, czyniąc z nas mimowolnych świadków licznych aktów terroru i przemocy. Wystawa Wojna i pokój porusza więc problem niezwykle aktualny. Prezentowane prace ukazują bogate spektrum postaw wyrażających lęk, obsesję i fascynację wojną, a także w przewrotny sposób obrazują pragnienie pokoju. Nie brakuje tutaj antywojennego, feministycznego punktu widzenia – przeciwstawia się on patriarchalnemu kultowi męskiej siły, który kobietę sprowadza do roli seksualnego obiektu oraz bezbronnej ofiary. Wojna i pokój konfrontuje ze sobą różnorodne strategie artystyczne wobec problemu przemocy i władzy – od prób przepracowania wojennej traumy, poprzez reakcje na współczesne zagrożenia i konflikty, aż po fascynację wizjami i fantazjami o romantycznej proweniencji. Twórcy prowadzą również intertekstualne gry z tradycją, odwołując się do ikonicznych dzieł sztuki i reinterpretując je. Niektórzy sięgają bezpośrednio do tematyki Zagłady, inni skupiają się na współczesnych konfliktach zbrojnych i ich medialnym przekazie – wszyscy zaś grają z narodowymi archetypami i prowokują do refleksji. Wizja wojny w wydaniu pop-kulturowym nierzadko ociera się o kicz, zaś obraz cierpienia i traumy zastępują wojenne fetysze: broń, mundur, ciało żołnierza. Militaria przeobrażone zostają w „niewinne” chłopięce zabawki, sytuując wojnę w kontekście gry i zabawy. Uwolnienie tematyki wojennej od zbędnego patosu pozwala nam zmierzyć się z problemem już nie jako naród, ale jako indywidualna jednostka.

Od lewej: Tomasz Kozak, Polacy! Jeszcze jeden wysiłek!, 2004; Edward Krasiński, Bitwa pod Grunwaldem, 1997; Maurycy Gomulicki, PINK SCUD (Phallus necroicus) Barbie Holocaust (Pink Victory II), 2015

Od lewej: Krzysztof Wodiczko, Hiroszima, 1998; Hubert Czerepok, Little Boy, 2010

Chociaż współczesne wyobrażenia wojenne przesycone są wizjami fizycznej i symbolicznej przemocy, paradoksalnie stoi za nimi pragnienie uwolnienia się od terroru siły. Czy o pokoju mówić można tylko w kontekście wojny? Nagle zdajemy sobie sprawę, jak ulotna i niejednoznaczna jest to idea. Wojna i pokój to kolejny krok do jej zrozumienia, a także wnikliwa diagnoza kierunków rozwoju wątków militarnych i pacyfistycznych w sztuce polskiej XXI wieku.

Na pierwszym planie: Joanna Rajkowska, obiekt z cyklu Painkillers, 2014

Wojna i pokój, widok wystawy