Nowy panteizm. „Duby smalone” w Galerii Arsenał w Białymstoku

Budynek dawnej elektrowni w Białymstoku, w którym mieści się oddział Galerii Arsenał, został gruntownie wyremontowany w zeszłym roku. Wcześniejszą przestrzeń przypomina tylko z zewnątrz. Zniknęły rdzewiejące elementy dawnej architektury i wyposażenia hali, rozczłonkowana przestrzeń zamieniła się w spójną, białą halę wystawową, która już nie tyle bezpośrednio komunikuje, co jedynie symbolizuje dawną funkcję. Trudno o lepszą ramę dla kuratorowanej przez Katarzynę Różniak-Szabelską wystawy Duby smalone – opowieści osnutej wokół wątku modernizacji wsi. Tutaj chętniej niż faktami operuje się mityzowaną narracją, prawdziwą historię mieszając ze spekulacją i fantazją; gdzie w miejsce wyślizgującej się z pola widzenia współczesności pojawiają się retrofuturystyczne wizje.

W ostatnich latach coraz rzadziej z ust rolników i rolniczek słychać słowa „uprawa” i „hodowla”. Na ich miejsce pojawia się „produkcja” roślinna czy mleczna.

Sama ekspozycja, choć obudowana obszernym programem towarzyszącym, jest dość skromna – składają się na nią prace ośmiorga artystek. Podzielona jest na trzy, luźno rozsypane po przepastnych wnętrzach odnowionej elektrowni rozdziały, które dają osobie zwiedzającej oddech i nie wchodzą sobie w paradę. Choć na pierwszy rzut oka połączenia między nimi wydają się dość luźne, kuratorka tka z niewielkiego zestawu prac bardzo przemyślaną narracyjną nić. To opowieść o modernizacji wsi od epoki kresu pańszczyzny, przez wielkie przełomy wieku XX – elektryfikację, kolektywizację rolnictwa, upadek systemu komunistycznego – aż po późnokapitalistyczne rozwarstwienie. Współczesność dusi małe gospodarstwa i zmienia krajobraz wsi na każdym możliwym poziomie, z językiem włącznie – w ostatnich latach coraz rzadziej z ust rolników i rolniczek słychać słowa „uprawa” i „hodowla”. Na ich miejsce pojawia się „produkcja” roślinna czy mleczna.

W sklepie

O wystawie „Alienbees, save us, please!” Anny Hulačovej w Galerii Arsenał pisze Piotr Policht. Czytaj więcej w SZUMIE 36/2022

Pierwsza część wystawy to historia uprzemysłowienia, kolektywizacyjnego eksperymentu za żelazną kurtyną i emancypacji wiejskich kobiet. Do pewnego stopnia wszystkie pokazywane tu prace osadzone są w socrealizmie, a może nawet bardziej w postsocrealistycznej sztuce space age w wydaniu sowieckim. W obrazach Martiny Smutnej pozbawione twarzy rolniczki sąsiadują z umęczonymi chłopkami o ekspresyjnie powiększonych oczach. W najnowszych, niewielkich pastelach artystki z jednej strony znajdziemy oczywiste skojarzenia z późnymi „wiejskimi” pracami Malewicza, z drugiej – echa monumentalnego malarstwa propagandowego w stylu muralu Františka Gajdoša z dworca głównego w Bratysławie. W odróżnieniu od współczesnego zombie formalizmu, Smutná nie remiksuje bezmyślnie dawnych estetyk, ale rozgrywa je po swojemu. Bohaterki jej obrazów są, podobnie jak kobiety w sztuce socrealizmu, niemal pozbawione genderowej tożsamości. Ich ciała nie zostają upodobnione do krzepkich ciał męskich towarzyszy, ale zamieniają się w bezkształtne kukiełki. Niby zyskują podmiotowość, jednak znów jest ona sformatowana zewnętrznym spojrzeniem – zyskują oczy, ale już nie usta. Stają się bohaterkami kolejnych ludowych historii o emancypacji, wciąż pozostając raczej ujednoliconymi figurami niż ludźmi o konkretnej tożsamości i historii.

Martina Drozd Smutná, „Woman with Hay”, olej na płótnie, 2018, fot. Tytus Szabelski-Różniak, dzięki uprzejmości Galerii Arsenał

Martina Drozd Smutná, „Harvest 1″, pastele na papierze, 2023; „Harvest 2″, pastele na papierze, 2023; „Break”, pastele na papierze; 2023; fot. Tytus Szabelski-Różniak, dzięki uprzejmości Galerii Arsenał

Anna Hulačová, „Jedlý, Krásný, Nezkrotný | Edible, Beautiful, Untamed”, 2022, fot. Tytus Szabelski-Różniak, dzięki uprzejmości Galerii Arsenał

Agnieszka Polska, „Plan Tysiącletni”, wideo dwukanałowe, 28′, 2022. Praca z Kolekcji II Galerii Arsenał w Białymstoku; fot. Tytus Szabelski-Różniak, dzięki uprzejmości Galerii Arsenał

Pośrodku pierwszej sali wyrastają monumentalne postaci-rośliny Anny Hulačovej. W pracy Jadalne, Piękne i Nieujarzmione artystka w charakterystyczny dla siebie sposób łączy surowy beton z delikatnymi elementami ceramicznymi i grafitowym rysunkiem, a formy biologiczne z technologicznymi. Z tego skromnego zestawu elementów Hulačová wciąż jest w stanie składać sugestywne rzeźbiarskie instalacje, w których oglądający chce się zanurzyć. Na ściennym reliefie powraca motyw kosmicznych pszczół, które (niby Proteanie z Mass Effect) jawią się jako przykład wyżej rozwiniętej rasy, która niesie kaganek oświaty raźno tuptającym ku przepaści ludziom. U artystki główną rolę odgrywają jednak rośliny. Monumentalne, nieco zaintropomorfizowane rośliny – oset, żonkil i kłos pszenicy – są gospodarzami doglądającymi upraw, którzy zdają się przechadzać wokół mechaniczno-biologicznych tworów rodem z Dzikiej planety. Rozdział domyka wideo Agnieszki Polskiej Plan Tysiącletni – znane już z wystawy w stołecznym MSN-ie. To epopeja o powojennej elektryfikacji wsi z parą inżynierów i partyzantów w rolach głównych, utrzymana w konwencji „socrealizmu magicznego”, jak pisała Natalia Sielewicz.

1

Do zobaczenia 13.08.2021

„Plan Tysiącletni” Agnieszki Polskiej w Muzeum Sztuki Nowoczesnej

Redakcja

Żarówka z obrazu Karola Palczaka oświetla nikłym blaskiem złuszczony sufit obory, czym zdaje się niemal przedrzeźniać wizję rozświetlonego elektrycznym blaskiem świata z filmu Polskiej.

W drugiej części wystawy retrofuturystyczna fantazja zderza się z rzeczywistością. Modernizacja okazuje się licha i niedokończona, a jedne nierówności szybko zastępują drugie. Żarówka z mikroskopijnego obrazu Karola Palczaka oświetla nikłym blaskiem złuszczony sufit obory. Czym zdaje się niemal przedrzeźniać bombastyczną, imponującą i przerażającą zarazem wizję rozświetlonego elektrycznym blaskiem świata z filmu Polskiej. W rzeźbach Izy Tarasewicz maszyna i człowiek splatają się z naturą, ale w odmienny sposób niż w solidnych, uwodzących konstrukcjach Hulačovej. U Tarasewicz kłosy zboża są prawdziwe, ale wyrwane z korzeniami i wplecione w konstrukcje, które przypominają rachityczne maszyny rolnicze. Wóz drabiniasty zdaje się mutować w satelitę, antenę czy panel fotowoltaiczny. Metalowe palce zgrabiarki przekształcają się w ludzkie dłonie. Zamiast futurystycznej komunii technologii i biologicznego organizmu pojawia się człowiek jako eksploatowana do granic możliwości maszyna.

Iza Tarasewicz, „Looped Processions IV”, stal oksydowana, mosiądz, pszenica, drut, 3 elementy, każdy 129 × 129 × 10 cm, 2022, fot. Tytus Szabelski-Różniak, dzięki uprzejmości Galerii Arsenał

Widok wystawy „Duby smalone”, Galeria Arsenał w Białymstoku, fot. Tytus Szabelski-Różniak, dzięki uprzejmości Galerii Arsenał

Karol Palczak, „Płonąca kukła pod drzewem”, olej na blasze ocynkowanej naklejonej na sklejkę, 2022; „Czesiek i kukła”, olej na blasze ocynkowanej naklejonej na płytę̨ MDF, 2022, Kolekcja Simulart; fot. Tytus Szabelski-Różniak, dzięki uprzejmości Galerii Arsenał

Karol Palczak, „Żarówka w nocy”, olej na płycie kompozytowej naklejonej na sklejkę, 2022, Kolekcja Magdaleny Dębskiej i Łukasza Kosmali; fot. Tytus Szabelski-Różniak, dzięki uprzejmości Galerii Arsenał

Ekspozycję domykają na piętrze prace Agnieszki Brzeżańskiej i Eglė Budvytytė. Dziadek Brzeżańskiej pracował przy elektryfikacji wsi, „ale Agnieszka zafascynowana jest obiektami, rytuałami i zapomnianą ludową wiedzą ziemi rodzinnej pochodzącymi z epok poprzedzających okres modernizacji” – jak pisze kuratorka. W Białymstoku artystka prezentuje obraz ze słonecznym rozbłyskiem i aranżuje strefę relaksacyjną – siedziska z bel siana otaczają kubiki z ceramicznymi formami. Te przypominają neolityczne naczynia, w których umieszczono bukiety traw i napar ze słomy owsianej. W wideo Eglė Budvytytė Songs from the Compost: Mutating Bodies, Imploding Stars niebinarne osoby performerskie snują się po lasach i piaszczystej plaży. Ich choreografia przypomina niemrawy rytuał pośród sielskich krajobrazów. Dwa poprzednie rozdziały wystawy – o modernizacji i jej porażkach – skupiają się wokół monumentalnych prac rzeźbiarskich rozdziałach. Trzeci natomiast domyka opowieść skromnym kącikiem, który oferuje eskapizm i wyciszenie. W nim problemy nowoczesności, zastąpione fantazją o archaicznym zatopieniu się na powrót w naturalnym świecie, znikają z pola widzenia. Tęsknota za powtórnie zaczarowanym światem, przefiltrowana przez feministyczną, queerową i postkolonialną wrażliwość, przenika dziś świat sztuki na wskroś. Widoczna jest w ceramicznych glutach lepionych przez rzesze młodych artystek i artystów, ale i w znacznie głębszych opowieściach Cecilii Vicuñy, Gabriela Chailego i dziesiątek artystek, z których prac zbudowana była choćby ostatnia edycja weneckiego biennale kuratorowana przez Cecilię Alemani. Ich wszechobecność we współczesnej sztuce prowokuje do spojrzenia na problem szerzej, niż w perspektywie historycznosztucznych tradycji, powrotu surrealistycznych tendencji czy klasycznych mediów.

Prace Agnieszki Brzeżańskiej na wystawie „Duby smalone”, fot. Tytus Szabelski-Różniak, dzięki uprzejmości Galerii Arsenał

Prace Agnieszki Brzeżańskiej na wystawie „Duby smalone”, fot. Tytus Szabelski-Różniak, dzięki uprzejmości Galerii Arsenał

Eglė Budvytytė, „Songs from the Compost: Mutating Bodies, Imploding Stars”, wideo 4k, 30′, 2020, fot. Tytus Szabelski-Różniak, dzięki uprzejmości Galerii Arsenał

Eglė Budvytytė, „Songs from the Compost: Mutating Bodies, Imploding Stars”, wideo 4K, 30′, dzięki uprzejmości Galerii Arsenał

Co znamienne, na wystawie Różniak-Szabelskiej, odnoszącej się do wiejskiej tożsamości i jej przeobrażeń, nie znajdziemy dyżurnego artysty od tematów wsi, czyli Daniela Rycharskiego. Nic w tym dziwnego – ze swoją dosadną metaforyką Rycharski lokuje się na przeciwnym biegunie wrażliwości niż Hulačová czy Tarasewicz. Ale nie tylko ich odmienny język formalny jest tu kluczowy. Dla Rycharskiego jednym z zasadniczych problemów nadal pozostaje katolicka religijność i jej związek z kulturową tożsamością wsi. W białostockiej opowieści jest miejsce na refleksję o kwestiach genderowych, ekonomicznych, pamięci i postpamięci, ale religijność nie mieści się w ramach tej układanki. Choć w pewnym sensie jest jednak ciągle podskórnie obecna – lecz nie jako dogmat, a rodzaj metafizycznej tęsknoty i spoiwa społecznych więzi, które zamieniają się w wielobarwny, synkretyczny mit oparty na sakralizacji natury. Jako taka jest wyczuwalna i w futurystycznych wizjach Hulačovej, i wystylizowanych niby-misteriach odprawianych u Budvytytė, i w figurkach Brzeżańskiej, przypominających kultowe posążki.

1

Eseje 12.11.2021

Precz z komuną! Polskie modernizacje i widma wiejskich dóbr wspólnych

Łukasz Moll

Duby smalone nie są ani socjologiczną analizą, ani zespołem biograficznych czy autofikcyjnych opowieści o dorastaniu na wsi. To właśnie mit wydaje się najważniejszą dla wystawy kategorią.

Duby smalone nie są ani socjologiczną analizą, ani zespołem biograficznych czy autofikcyjnych opowieści o dorastaniu na wsi. To właśnie mit wydaje się najważniejszą dla wystawy kategorią. Nawet obrazy Palczaka, bezpośrednie i utrzymane właściwie w konwencji XIX-wiecznego (bardziej niż współczesnego) realizmu, są w dużej mierze kreacją, która zdradza tęsknotę za jakiegoś rodzaju rytuałem i porządkiem zdolnym zorganizować rzeczywistość. O kulturowej przemianie, na gruncie której kiełkują prezentowane w Arsenale opowieści, przenikliwie pisała w ostatnich latach filozofka Chantal Delsol. I choć ciężko mi sympatyzować z jej ufundowaną w chrześcijańskim widzeniu świata pozycją, to właśnie ona zdaje się zdecydować, z jaką ostrością Delsol dostrzega zachodzące współcześnie przemiany. Perspektywa przyjęta przez autorkę Czasu wyrzeczenia i Końca świata chrześcijańskiego nie ma wiele wspólnego z konserwatywnym jojczeniem na „neomarksizm” i negacją całego postoświeceniowego porządku świata w przekonaniu, że oznacza on moralny relatywizm i nihilizm. Jest to raczej rzeczowa diagnoza na temat wypierania monoteistycznego obrazu opartego na dogmacie jednej niepodważalnej prawdy. Jego miejsce zajmuje zespół złożonych postaw zakorzenionych w innych systemach kulturowych, skupionych na reinterpretowanych stoickich i epikurejskich ideałach mądrości; płynnych, otwartych na zmianę i kwestionowanie. A te dojrzewają na wielowiekowym podglebiu odrodzeniowego sceptycyzmu, filozofii podejrzeń czy dwudziestowiecznej teorii krytycznej.

Widok wystawy „Duby smalone”, Galeria Arsenał w Białymstoku, fot. Tytus Szabelski-Różniak, dzięki uprzejmości Galerii Arsenał

Mit ten nie jest ani do końca prawdziwy, ani fałszywy – nie zostaje przedstawiony jako historyczny fakt, ale jako osnowa społecznych więzi, opowieść, która scala i daje nadzieję.

„Różne i rozmaite formy nihilizmu podważają ideę prawdy i towarzyszącą jej wiarę i zostawiają za sobą pole ruin, na którym – jak sobie wyobrażamy – nic już nie wyrośnie. To błąd, mądrości są bowiem roślinami pustyni, i pola ruin sprzyjają ich wzrostowi…”¹¹ Chantal Delsol, Czas wyrzeczenia, przeł. Grażyna Majcher, wyd. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2020, s. 51. ↩︎, pisze Delsol w Czasie wyrzeczenia. Nie bez powodu charakterystyczny dla prezentowanych w Arsenale prac – a także dużej części współczesnej sztuki jako takiej – jest swego rodzaju chronologiczny rozkrok między odległą przeszłością i równie daleką przyszłością; postkatastroficzne wizje, w których po radykalnym tąpnięciu nie nastaje zupełnie nowy porządek, ale odrodzenie zapomnianych, wyplenionych i zdewaluowanych mądrości. Tym samym odradza się mit, który w synkretycznej religijności antyku miał zupełnie inny charakter niż prawda monoteistycznego dogmatu – transcendentna i uhistoryczniona zarazem. Mit ten nie jest ani do końca prawdziwy, ani fałszywy – nie zostaje przedstawiony jako historyczny fakt, ale jako osnowa społecznych więzi, opowieść, która scala i daje nadzieję. Na podobnych zasadach opierają się prezentowane w Arsenale prace – nie są ani w pełni eskapistyczną fantazją, ani bazującym na danych i teoretycznym podłożu komentarzem w duchu sztuki krytycznej. Są osadzone w społeczno-politycznych uwarunkowaniach i historycznej diagnozie w równym stopniu, co w prywatnych fikcjach, z własnym idiomem wizualnym i konstrukcją świata.

„Zniknięcie transcendencji pozostawia ziemski świat w samotności: to w nim gromadzą się fragmenty ducha, który zniknął. Po monoteizmie i świeckich ideologiach wszelka odradzająca się wiara (adhésion) będzie przybierała w większym lub mniejszym stopniu formę panteizmu. […] Dualizm transcendencja/immanencja zostawia miejsce, gdy pierwszy z tych terminów znika, monizmowi, który wprowadza ponownie sacrum do całego wszechświata. Świętość jest wszechobecna, skoro zniknął dualistyczny rozłam”²² Tamże, s. 71. ↩︎, pisze dalej Delsol, a „odmowa precyzyjnego wskazania bytu, skupiającego w sobie sacrum, ujawnia pociąg do nieokreśloności. Jest to rezygnacja z wyboru wynikła z zalewu rozczarowania. I zarazem ponowne zaczarowanie wszystkiego, bo nie sposób żyć w rozczarowaniu”³³ Tamże, s. 78. ↩︎. Nieokreśloność powoduje zaś, że „myśl oparta na mitach nie może stać się fanatyczna, gdyż nie zawiera żadnej pewności (zresztą pewniki zostają odrzucone po to właśnie, by uwolnić się od fanatyzmu)”⁴⁴ Tamże, s. 139. ↩︎. Trudno o bardziej precyzyjny opis postawy, która definiuje współczesną sztukę. Będąc nieufną wobec jakiejkolwiek dogmatycznej wizji prawdy, stara się zdiagnozować rozczarowanie niespełnionymi obietnicami emancypacyjnymi i zarazem „przeczarować” świat. Przeczarować go oparciu o wskrzeszone formy mądrości, które nie roszczą sobie totalizujących pretensji.