Wysypisko wrażeń sennych. „W te dni zgiełkliwe, płomienne i oszałamiające, przenoszę się myślą” w Fundacji Stefana Gierowskiego

Z surrealizmem jest trochę jak z nieszczęsnym kotem w stanie superpozycji – ani on żywy, ani martwy. Zwłaszcza, jeżeli chodzi o polski surrealizm, wobec którego historia była wyjątkowo niegościnna. Trauma bagnistych okopów I wojny światowej przykryta została niepodległościową euforią, prześniona rewolucja powojnia nie pozwoliła na rewolucję świadomości w surrealistycznym jej rozumieniu, a zamiast Maja 1968 mieliśmy niesławny Marzec. Sama transformacja ustrojowa przyniosła przede wszystkim toporną fantastyczność arte polo, która rozlała się po Polsce w latach 90. niczym powódź stulecia. W cieniu rynkowej fascynacji z jednej strony młodopolskim symbolizmem spod znaku Malczewskiego, a z drugiej mieszczańskiej sztuki środka, pojawiła się propozycja „zmęczonych rzeczywistością”. Utorowała ona drogę dla karier Jakuba Juliana Ziółkowskiego i Tomasza Kowalskiego, przy okazji odczarowując niechęć estetów do poetyk pozarealistycznych. Jednak spojrzenie na dłuższą i mniej oczywistą tradycję pomaga spojrzeć na współczesne surrealizowanie inaczej, nawet poza kategorie długiego trwania „zmęczonych rzeczywistością”. Tu z pomocą przychodzi Lwów i wschodnie rubieże II RP, gdzie lokować chciał swoją „Republikę Marzeń” Bruno Schulz – najpoczytniejszy surrealizujący autor w Polsce. Warszawska wystawa W te dni zgiełkliwe, płomienne i oszałamiające, przenoszę się myślą do Schulza nawiązuje wprost – i tytułem, i kuratorską zajawką. To dobry trop, bowiem schulzowska „Republika Marzeń” zaczyna się ucieczką od warszawskiego bruku – i to tego bruku, pod którym wcale nie leży plaża.

W sklepie

Wystawę „Trzepot skrzydeł w koronach drzew” Ølega&Kaśki i Zofii Pałuchy w Gdańskiej Galerii Miejskiej recenzuje Piotr Policht

Na wystawie w przestrzeni Fundacji Gierowskiego „Republika Marzeń” budowana jest rękami młodego pokolenia artystek i artystów, których określić da się mianem surrealizujących. Korzystają ze strategii zarówno samego surrealizmu, jak i realizmu magicznego, ale też całego arsenału pokrewnych taktyk włączających fetyszyzm popkulturowy w logikę marzenia sennego. Pełno tutaj ekspresjonizmów, symbolizmu czy outsider artu. Wysypisko wrażeń zlewa się z pieczołowicie konstruowanymi wunderkamerami przedmiotów zdolnych nosić znaczenia zupełnie osobne. Wyobraźcie sobie sporą przestrzeń, w której na ścianach materializują się widziadła i sny ponad trzydziestki osób – siłą rzeczy robi się z tego kolekcja osobliwości. Jakkolwiek źle to zabrzmi, tak właściwie należy na tę wystawę patrzeć – jako na próbę zmapowania pewnej części młodych osób (głównie malujących), którzy w ramach swojego medium odchodzą od realizmu na rzecz drążenia w niepewnym statusie przedstawianego przedmiotu. A to z jednej strony jest warunkowane nieufnością do rzeczywistości, a z drugiej tą nieufność pogłębia – tak jak chciałby Gustav René Hocke^[1]. Wbrew popularnemu internetowemu memowi, trudne czasy nie stwarzają twardych ludzi, ale właśnie rozmywają kontury świata. W tym także tego przedstawianego na obrazach.

Najlepiej na tej wystawie sprawdzają się strategie kameralne, raczej dalekie od efekciarstwa i rozbuchanych fikcji, których dziwność i surrealność jest serwowana mimochodem, a nie podawana wprost jako kolaż kuriozów. Prac efekciarsko-fikcyjnych – całe szczęście – nie jest wiele.

Na warszawskiej wystawie ma być nierealnie, onirycznie, dekadencko, popkulturowo, ale i postironicznie. Skoro „nie mieliśmy surrealizmu”, to jego manifestów też nie mamy, ale posłużmy się chociaż rodzimym Manifestem Surrealizmu Socjalistycznego z 1981 roku: „Nie bójmy się być szczerzy do końca. Jedyne rozwiązanie na przyszłość i dzisiaj to surrealizm. […] Nie wycofujmy się, jeżeli zaszliśmy tak daleko. Przecież cały świat jest dziełem. Bawmy się, los nie jest krzyżem. […] Los życia jest fantem loteryjnym”^[2]. Szczerości znacznej części artystek i artystów, którzy pojawili się w Fundacji Gierowskiego, ufam od dawna – bowiem wystawa zawiera w sobie nazwiska młodych osób, które było już widać z okazji innych pokazów, konkursów i przeglądów. Część z nich – jak Aleksandra Waliszewska, Magdalena Starska czy Łukasz Stokłosa – od dobrych kilku lat są w mainstreamie polskiego malarstwa, stanowiąc pewną klamrę pokoleniową, przypominając o tych, których najświeższa historia sztuki polskiej otagować raczyła „zmęczonymi rzeczywistością”. Pokaz jednak opiera się głównie na młodych i najmłodszych, traktujących płótna i kartki na wielość sposobów, co cieszyć może wszystkich fanatyków malarstwa.

Kuratorski duet – Michalina Sablik i Kamil Pierwszy – postawił na różnorodność spojrzeń, palet i warsztatów, co w przypadku przeglądowego charakteru wystawy zaczyna przypominać konkurs na najlepsze widziadło – i nie jest to zarzut, w końcu o uwagę odbiorców i odbiorczyń walczy ponad trzydzieści indywidualności, które w różny sposób rezonują z wrażliwością patrzącego. Rzecz w tym, że najlepiej na tej wystawie sprawdzają się strategie kameralne, raczej dalekie od efekciarstwa i rozbuchanych fikcji, których dziwność i surrealność jest serwowana mimochodem, a nie podawana wprost jako kolaż kuriozów. Dlatego też pierwsza sala, doskonale widoczna z klatki schodowej, w której wyeksponowano m.in. pracę Hanny Krzysztofiak, fałszywie zwiastuje pokaz walczący z całą mocą o uwagę. Neonowemu płótnu towarzyszy stolik z dziwaczną, czarną hybrydą, która przy bliższym spojrzeniu okazuje się po prostu zdekonstruowanymi zabawkami. A jak chciał Roland Barthes, surrealizm w praktyce to przecież gest, a nie fikcja. Prac efekciarsko-fikcyjnych – całe szczęście – nie jest wiele. Prócz Krzysztofiak w tym nurcie można wymienić Martynę Borowiecką, którą obok Mai Krysiak i Zofii Pałuchy (nieobecnej na wystawie) z powodzeniem można nazwać powidokiem twórczości Audrey Flack – artystki operującej foto- i hiperrealistycznymi wizerunkami konsumpcji i celebrytów. Nie są to jednak propozycje, które trafnie kierowałyby uwagę na sekretne życie przedmiotów i ich „krnąbrną obecność” – tutaj doskonale odnajdują się przede wszystkim realizacje Krzysztofa Grzybacza. Prócz postawienia arsenału kosmetyków w szyku bojowym i nadaniu podmiotowości parze butów, Grzybacz jako nieliczny stworzył prawdziwy obiekt surrealistyczny – semioforę, przedmiot wyjęty z porządku użyteczności. Mowa tutaj o Mirror, zwisającym z sufitu magentowym malarskim wizerunku czesania kolan. I byłby po prostu to kolejny świetny obraz krakowskiego malarza, gdyby nie to, że okolony został ornamentami przypominającymi weneckie lusterka ze szkła murano. Sposób opracowania tego obiektu ciężko nazwać ramą – to raczej po części polichromowana rzeźba, która odmawia funkcji, jaką przypisano jej tytułem. Nie chce ona odbijać rzeczywistości, a jako obiekt malarski nie daje się powiesić na ścianie – bowiem na jej rewersie kryją się kunsztowne plecy, równie godne uwagi co awers. W przestrzeni galerii sparowana zostaje z realizacjami Adama Nehringa, a te wyglądają jak wyciągnięte ze śmietnika resztki Schwitterowskiego merzbau, które przyklejają się do ścian i rur wentylacyjnych. Co gorsza, wielość światów ściśniętych na tych makietach wyobrażonych przestrzeni doskonale uwidacznia koszmar postulowanej niegdyś przez futurystów symultaniczności. Wobec tych przestrzennych kolaży Nehringa ciężko przejść obojętnie – są odpychające i absolutnie fascynujące, także gdy spojrzeć w konstrukcję tych obiektów ulepionych z odpadów; zupełnie jak outsiderskie domki Richarda Greavesa czy modele machin Hansa Jörga Georgiego. Są wysypiskiem wrażeń sennych, mapą ścieżek prowadzących przez namalowane i naklejone ze wszystkich możliwych porządków – od memów aż po prawosławne ikony. Te kalekie formy złączone z kompulsywnym zbieractwem obrazów to strategia, która pozwala przypuszczać, że w tym szaleństwie jest metoda, a Nehring jest jednym z najciekawszych debiutantów pokolenia.

„W te dni zgiełkliwe, płomienne i oszałamiające, przenoszę się myślą”, widok wystawy, fot. Adam Gut

„W te dni zgiełkliwe, płomienne i oszałamiające, przenoszę się myślą”, widok wystawy, fot. Adam Gut

„W te dni zgiełkliwe, płomienne i oszałamiające, przenoszę się myślą”, widok wystawy, fot. Adam Gut

„W te dni zgiełkliwe, płomienne i oszałamiające, przenoszę się myślą”, widok wystawy, fot. Adam Gut

Choć więc jest to wystawa oparta niemal wyłącznie na malarstwie (ze skromnym udziałem grafiki), tak właśnie te dwie realizacje najsilniej surrealizują, przypominając o rewolucji przedmiotu jako o naczelnej idei tego nurtu. Właśnie te semiofory – eleganckie jak u Grzybacza bądź śmieciowe jak u Nehringa – są najjaśniejszymi punktami pokazu. Z kolei wśród obiektów, które niewątpliwie są obrazami, na uwagę zasługują dwie propozycje, które przypominać mogą późną twórczość Pavla Tchelichewa – ciemne, jedwabiste płótna ze sprejowymi spiralami Veroniki Hapchenko i świetliste powidoki Pawła Olszewskiego. Prace obu tych osób – na granicy abstrakcji – to płótna z odniesieniami do historii, ale zupełnie nieczytelnymi na poziomie wzrokowym. To raczej destylaty wspomnień, zatarte i zaciśnięte pomiędzy powiekami wraz z dobrodziejstwem mętów szklistych. Podobnie dzieje się w parawanie ustawionym na kulach Jana Eustachego Wolskiego. Choć kontury postaci są wyraźniejsze, sugerujące wanitatywny wydźwięk kompozycji (podkreślony kościotrupami á la anatomiczne grafiki Wesaliusza), tak cała powierzchnia tryptyku nosi na sobie wyraźny ślad ni to szczeciny, ni to ząbkowanej rakli. Na dodatek ten „parawan” nasyca przestrzeń wyraźnym zapachem olejowo-terpentynowej mieszanki, sugerując materialną niestabilność obrazu, gotowego spłynąć pod nieobecność patrzącego. I jest to zabieg zdecydowanie ciekawszy, mniej oczywisty niż traktowane po Richterowsku Archaic Smile Marcina Łaszczewskiego.

Krzysztof Grzybacz, „Mirror”, 2021, olej, żywica epoksydowa, płótno, 40 x 50 x 10 cm

Adam Nehring, „Wszystko w porządku”, 2021, akryl, tektura, papier, drewno, 85 x 75 x 45 cm

Krzysztof Grzybacz, „Boots I”, 2021, olej, płótno, 50 x 60 cm, „W te dni zgiełkliwe, płomienne i oszałamiające, przenoszę się myślą”, fot. Adam Gut, dzięki uprzejmości Fundacji Stefana Gierowskiego

Konrad Żukowski, „Bez tytułu”, 2021, olej, płótno, 230 x 180 cm 

Hanna Krzysztofiak, „Wieniec dożynkowy”, 2019, akryl, gwasz, płótno, 200 x 175 cm, dzięki uprzejmości Polana Institute

Paweł Olszczyński, „Mara”, 2021, olej, płótno, 140 x 110 cm

Paweł Olszewski, „Pościg konny CCTV”, 2021, olej, płótno, 40 x 50 cm 

Aleksandra Waliszewska, „Bez tytułu”, 2021, druk cyfrowy, papier, 35 x 25 cm

Maja Krysiak, „Histeria”, 2020, olej, płótno, 80 x 100 cm

Czy na wystawie o surrealizowaniu mogłoby zabraknąć mitologicznego bestiariusza – to rzecz dyskusyjna. W każdym razie, w Fundacji Gierowskiego jest i on, przy czym im dalej od klasyki sensu stricte, tym lepiej. Sprawdzają się wisielcy i gigantki Aleksandry Waliszewskiej, promieniste byty Jana Porczyńskiego oraz sfinksy Pawła Olszczyńskiego i Krzysztofa Gila (przy czym – bardziej ten z rewersu obrazu w typie swobodnych rysunków Jeana Cocteau). Wielość demonów atakujących z płócien Ølega&Kaśki to osobna historia, która potwierdza rozpoznanie Piotra Polichta, że w przypadku tego duetu mamy do czynienia z wyjątkową na polskiej scenie malarstwa swobodą i bezpretensjonalnością. Tutaj treść przedstawień kontrastuje z aspektem formalnym – potwory są rysowane wściekle kolorowymi kredkami po surowym płótnie lnianym, przez co powierzchnia obrazów staje się nieadekwatnie puchata, a same bestie rozbrojone śladem kredki. Na uwagę zasługują również kameralne grafiki Jakuba Słomkowskiego z cyklu Wzbierający las, powstające w większości jako rysunki niemal automatyczne, na wyrwanych okładkach książek. Trochę czuć w tych ufutrzonych kłączach ducha Karela Havlíčka i Hansa Bellmera.

1

Krytyka 20.08.2021

Wieczny sen. „Obudziłem się zmęczony” Jana Porczyńskiego w Galerii Komputer

Janek Owczarek

W te dni… jest ekspozycją sygnalizującą działalność szeregu wyjątkowych i intrygujących osób, na przykładzie których da się wysnuć dość optymistyczną diagnozę, że malarstwo ma się dobrze – bowiem nie uległo pokusom unifikacji formalnej i modzie na metodę; a sam surrealizm niejedno ma imię. Paradoksalnie na tym mocnym tle wybijają się przykłady propozycji wtórnych.

W te dni… nie jest wystawą problemową w bezpośrednim tego słowa znaczeniu – bo choć Michalina Sablik i Kamil Pierwszy zachęcają publiczność do szukania odpowiedzi, dlaczego młodzi surrealizują, to samo postawione w ten sposób pytanie jest dość naiwne. Kuratorzy sugerują „powrót fascynacji surrealizmem” – a powrót sygnalizuje, że nastąpiło chwilowe od niego odwrócenie. Z tego, co zaobserwowałem w nowej sztuce, zwłaszcza w malarstwie (i to zarówno w obiegu komercyjnym jak i awangardowym), surrealizmy są silną inspiracją, która ani na chwilę nie opuszcza tego medium. Przede wszystkim arsenał stylistyk i -izmów rozpiętych pomiędzy realizmem a abstrakcją nie jest nieograniczony, a większość produkcji malarskiej lokuje się gdzieś właśnie pośrodku, w nielicznych przypadkach tylko decydując się na „czysty” realizm lub „czystą” abstrakcję. Rzeczywistość malarska, o ile można ją tak nazwać, jest trwale zanieczyszczona dokonaniami awangardy XX wieku, które są ze sobą dowolnie kompilowane, zniekształcane i „kolekcjonowane” częstokroć nie tyle w jednostkowej twórczości, ale także i na przestrzeni pojedynczych dzieł. Co więcej, w historii najmłodszego malarstwa polskiego ciężko jest określić kto właściwie wpisywałyby się w nurt poza-surrealistyczny – nawet „realizm spotęgowany” Potencji nosi na sobie silny wpływ Neue Sachlichkeit, podobnie jak „nierealne” są rozszczelnione podmioty na obrazach Dominiki Kowyni. Choć granice pomiędzy -izmami są niezwykle płynne, tak wygląda na to, że realizm od lat jest w odwrocie, przynajmniej od pojawienia się na horyzoncie „zmęczonych rzeczywistością”. Samo wspomnienie o tym, że prezentowane w Fundacji Gierowskiego malarstwo nie jest ani postartystyczne, ani aktywistyczne to truizm, który wynika ściśle z właściwości samego medium, jakim jest malarstwo. Natomiast zapewnienie o tym, że „nie angażuje się [ono] w krytycyzm czy ironię wobec rzeczywistości społecznej” lekceważy sam gest odmowy reprodukowania świata „takim, jakim on jest” (realistycznym) na rzecz konstruowania rzeczywistości równoległej, przedmiotów i skojarzeń łączących się w konstelacje sensów na zasadach ich twórczyni. Jak byśmy się nie odwrócili, tak polityczność zawsze czyha gdzieś z tyłu, o czym przekonywał cierpliwie papa Rancière.

Martyna Borowiecka, „Rytuały powszedniości”, 2021, olej, płótno, 120 x 100 cm

Øleg&Kaśka, „The Sleep of Reason”, 2021, kredka, płótno, 45 x 35 cm, fragment wystawy „W te dni zgiełkliwe, płomienne i oszałamiające, przenoszę się myślą, dzięki uprzejmości w Fundacji Stefana Gierowskiego

Maciej Nowacki, „Your Flesh in My Teeth”, 2021, akryl, płótno, 120 x 100 cm

Kuratorzy stawiają diagnozę dotyczącą surrealizujących tendencji: z jednej strony ma być to eskapizm, z drugiej – chęć zanurzenia się i zgłębienia wirtualno-magicznej naturze współczesności. Dodałbym trzecią, najbardziej przyziemną i w głębi ducha materialistyczną, z której to doskonale zdają sobie sprawę artystki i artyści – malarstwo ze względu na swoje właściwości jest dziedziną zapewniającą zarobek, zwłaszcza na rynku tak konserwatywnym jak polski. A ten przyjmuje surrealizm (a w szczególności realizm magiczny) chętnie, dystansując się od napięć politycznych i kupując zmaterializowane refugia wyobraźni, w których przedstawiona rzeczywistość jest nieco mniej tragiczna od świata zewnętrznego. Przynajmniej na pierwszy rzut oka. Z tych właśnie powodów namawiam do ostrożności w zaufaniu do sensacyjnych nagłówków o powrotach i malarstwa, i tendencji okołosurrealistycznych. One najprawdopodobniej nigdy nie znikną.

Ten kuratorski cherrypicking nie jest, rzecz jasna, mankamentem, który przesłania wartość całej wystawy – być może jest minusem tylko w oczach czepialskich, którzy pytają „który z surrealizmów?”, w którą stronę jest on zwrócony i co z tego wynika. W te dni… jest ekspozycją sygnalizującą działalność szeregu wyjątkowych i intrygujących osób, na przykładzie których da się wysnuć dość optymistyczną diagnozę, że malarstwo ma się dobrze – bowiem nie uległo pokusom unifikacji formalnej i modzie na metodę; a sam surrealizm niejedno ma imię. Paradoksalnie na tym mocnym tle wybijają się przykłady propozycji wtórnych. I tu pojawia się pytanie, czy nie dałoby się tego uniknąć, zapraszając na wystawę osoby, które również wpisują się w surrealizujący nurt, a byłby doskonałym uzupełnieniem tego przeglądu. Tutaj w szczególności brakuje trójki świetnych młodych artystek – Alicji Pakosz, Patrycji Cichosz i Agaty Słowak. Widocznie taka natura przeglądów, nawet tych poprowadzonych nadzwyczaj sprawnie – czyjaś nieobecność silnie się zamanifestuje. Historycznie to nawet uzasadnione – surrealistyczne spędy animowane przez nieodżałowanego Bretona zawsze niosły za sobą pytanie o nieobecnych. A o nieobecne – w szczególności.

^{[1] Zob. Jakub Korhnauser, Całkowita rewolucja. Status przedmiotów w poezji surrealistycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015, s. 64-69.
[2] Cyt. za: Xawery Stańczyk, Kultura alternatywna w Polsce 1978-1996. Wyobraźnia, samoorganizacja, komunikacja, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2014, s. 49-50.}