Zielone monumenty. Zieleń w kręgu władzy

Nowe władze Polski Ludowej wykorzystały zieleń w propagandzie odbudowy zniszczonej wojną Warszawy i budowy nowej stolicy. W planie sześcioletnim przedstawionym przez Bolesława Bieruta w 1949 roku i wydanym w formie albumowej osobny rozdział poświęcono zieleni. W ciągu realizacji planu powierzchnia miejskiej zieleni miała się powiększyć do obszaru 15 razy większego od Łazienek, a na osobę miało przypadać 30 m² terenów zieleni. Jak widać – postulat ten różnił się jedynie liczbami od planów BOS. Plan sześcioletni Bieruta miał także wspólny mianownik z Kartą Ateńską. Dotyczył on cech, jakich wymagano od architektury w walce o „nowe społeczeństwo”: znoszenia różnic klasowych, poprawy warunków bytowych, edukacji społecznej. Co istotne, ideozy (przestrzenie przesycone ideologicznie, rodzaj gestu nałożonego na twórcę, niepozwalającego mu swobodnie się wypowiedzieć) przedwojenna i powojenna – mimo różnic ustrojowych – były zbliżone, fundamentem dla nich pozostawał dyskurs progresywnej modernizacji oraz odbudowy i budowy nowego państwa¹. W tym dyskursie swoją rolę odegrała zieleń, choć do tej pory nie poświęcano jej wystarczająco dużo uwagi.

Chętnie publikowano zdjęcia z masowych akcji nasadzeń, tzw. „świąt sadzenia drzew” – agitowano w ten sposób za czynem społecznym. Zarówno w prasie, jak i w nagraniach z kroniki filmowej znajdziemy wiele materiałów dotyczących pracy ochotników i ochotniczek przy sadzeniu drzew w kluczowych dla miasta inwestycjach, jak np. przy trasie W-Z czy w Centralnym Parku Kultury. Te dwa tak różne pod względem funkcji tereny zieleni łączy idea zmiany przestrzeni miasta – unowocześnienia jej; oba też mają swoją genezę w czasach sprzed 1945 roku.

1

Krytyka 17.03.2017

Odbudowa Warszawy i miastobójstwo „małego Paryża”. Spór o odbudowę 70 lat później

Tomasz Fudala

Trasa W-Z

Powojenna odbudowująca się Warszawa potrzebowała nowej infrastruktury drogowej. Jedną z priorytetowych inwestycji była Trasa W-Z zapewniająca komunikację między Warszawą prawo- i lewobrzeżną. Szybko stała się symbolem dynamicznie rozwijającego się miasta i wizytówką programu modernizacyjnego nowych władz. Był to pierwszy w powojennej Warszawie projekt urbanistyczny, dążący do zespolenia elementów krajobrazowych, architektonicznych i komunikacyjnych. Zieleń to niedoceniany, a pełnoprawny element kompozycji Trasy W-Z, wpływający na jej kształt i odbiór. Widać to doskonale, gdy obejrzy się zdjęcia trasy wykończonej architektonicznie, ale jeszcze bez zieleni. Wzdłuż Trasy W-Z i na Mariensztacie posadzono w sumie 1093 młode drzewa, 103 w wieku około 20 lat oraz posiano 70 000 m² trawników. Za projekt zieleni odpowiedzialne były Alina Scholtz i Maria Wyganowska.

Zieleń to niedoceniany, a pełnoprawny element kompozycji Trasy W-Z, wpływający na jej kształt i odbiór. Widać to doskonale, gdy obejrzy się zdjęcia trasy wykończonej architektonicznie, ale jeszcze bez zieleni.

Każdy odcinek trasy liczącej siedem kilometrów od wiaduktu ulicy Radzymińskiej do połączenia z ulicą Wolską wiązał się z innymi zagadnieniami i wymagał dopasowania nasadzeń przyulicznych do konkretnych form architektonicznych i drogowych. Szyk drzew posadzonych kulisowo wzdłuż ślimaków prowadzących do Wisłostrady zapewniał zmienne widoki. Kolumnowe topole u podnóża skarpy nawiązywały do widocznych na praskim brzegu wież kościoła św. Floriana. Do najciekawszych rozwiązań należy tarasowe ukształtowanie skarpy od ówczesnych ruin Zamku do Trasy, ozdobione szpalerami żywotników. U podnóża kościoła św. Anny, przy wlocie do tunelu, projektantki przewidziały posadzenie jabłoni Niedźwieckiego oraz gruszy polskich². Tworzyły one w czasie kwitnienia biało-czerwoną kompozycję, co można odczytywać jako odwołanie do barw narodowych³.

Jednym z największych wyzwań inwestycji było uzyskanie szybkiego efektu. W tym celu posadzono 103 dojrzałe drzewa, głównie co najmniej 20-letnie lipy oraz kilka sztuk kasztanowców. Było to w Polsce pierwsze przedsięwzięcie na taką skalę. Znacząca była też decyzja o posadzeniu tzw. lipy warszawskiej – odmiany powstałej jako spontaniczna siewka w szkółkach miejskich w Warszawie pomiędzy 1898 a 1900 rokiem, prawdopodobnie z nasion lip zebranych w Alejach Ujazdowskich⁴. Macierzyste nasadzenia wzdłuż mostu Poniatowskiego uległy zniszczeniu w czasie wojny. Lipy na Trasie W-Z sadzono z rozmnożonych jeszcze w latach 30. sadzonek w szkółce na Rakowcu⁵. Użycie lipy warszawskiej na trasie można uznać za symboliczny gest odbudowy ze zniszczeń nie tylko miasta, ale i przyrody.

Jednym z pomysłów na wykorzystanie przestrzeni pod wiaduktem trasy było stworzenie lapidarium z wydobytych z ruin rzeźb i fragmentów dekoracji architektonicznych. Kompozycja detali pochodzących z różnych warszawskich obiektów, m.in. połamanego trzonu kolumny Zygmunta oraz panoplii z przedwojennego gmachu Ministerstwa Spraw Wojskowych, była wyrazem kultu ruin i pamięci o zniszczeniach, wskazywała także na modernistyczny stosunek do zabytków. Koncepcja lapidarium jako świadectwa historii świetnie uzupełniała pseudozabytkową architekturę Mariensztatu, co zapewniało ciągłość między przeszłością a przyszłym nowym porządkiem, który uosabiała wykreowana na Mariensztacie małomiasteczkowa arkadia. Ta koncepcja przestrzennego continuum przetrwała do lat 70., gdy dokonano częściowej zmiany układu komunikacyjnego węzła trasy⁶. Alina Scholtz wykorzystała jeszcze raz pomysł wprowadzenia lapidarium w otoczeniu architektury osiedla Szwoleżerów.

Aleja główna w Centralnym Parku Kultury, 1956, fot. Alfred Funkiewicz, Muzeum Warszawy

Centralny Park Kultury (Park Ludowy)

Największą pod względem obszaru projektowanego (184 hektary) warszawską inwestycją, w której Alina Scholtz brała udział w latach 50., był projekt Centralnego Parku Kultury (CPK) na Powiślu. Łączył się on z szerszą ideą parków usytuowanych w dolinie Wisły i obsługujących trzy rejony miasta. Miały to być: park Północny w okolicach Marymontu, park po stronie praskiej w pobliżu ogrodu zoologicznego i parku Skaryszewskiego oraz właśnie Centralny Park Kultury na Powiślu wraz ze stokiem skarpy ujazdowskiej i sejmowej. Ostatecznie zrealizowano tylko ten ostatni i to też w mniejszej skali niż zakładano pierwotnie⁷. Należy pamiętać, że tereny wybrane pod park na Powiślu były przed wojną intensywnie zabudowane, a po wojnie – znacząco zagruzowane. Miało to wpływ na rozciągnięcie inwestycji w czasie.

Alina Scholtz wykonała projekt wstępny CPK w 1949 roku, dalsze etapy prac przejęło Biuro Projektów Budownictwa Komunalnego „Stolica”, z ramienia którego głównym projektantem został Zygmunt Stępiński. Park oficjalnie otwarto 22 lipca 1955 roku, jednak realizacja trwała do schyłku lat 50. XX wieku. W późniejszym czasie współpracownikiem Stępińskiego został architekt krajobrazu Longin Madecki. Z projektów zachowanych w Archiwum Państwowym w Warszawie (oddział w Otwocku) wynika jednak, że do 1954 roku wszystkie prace związane z zielenią CPK sygnowała Scholtz. Ona też na naradzie architektów SARP w 1955 roku wraz ze Stępińskim opowiadała o zakresie prowadzonych prac⁸.

Po 1945 roku Alina Scholtz trafiła do Biura Odbudowy Stolicy, a kwestia odbudowy kraju wymusiła nowe spojrzenie na zieleń w kontekście planów urbanistycznych.

W 1950 roku wykonano studium podziału przestrzeni parku z określeniem ich funkcji i intensywności wykorzystania. Zawierało analizy wielkości powierzchni i liczby osób biorących udział w masowych imprezach (przemarszach, wiecach). Najbardziej rozpoznawalnym elementem parku była oś alei głównej, której rozmach podkreślały: szerokość, kolumnowe topole sadzone wzdłuż niej i wreszcie monumentalne schody. Ta reprezentacyjna przestrzeń została zestawiona z wnętrzami krajobrazowymi tworzonymi z różnych gatunków drzew. Sama idea parku położonego na skarpie i u jej podnóża była materializacją studiów prowadzonych przez warszawskich architektów nad wykorzystaniem naturalnego krajobrazu doliny Wisły od początku XX wieku. Niestety już w na przełomie lat 50 i 60. XX wieku zaczęto rezygnować z idei parku centralnego, stanowiącego łącznik między skarpą i korytem Wisły – naturalny rezerwuar powietrza dla miasta, na rzecz wprowadzania tam zabudowy mieszkaniowej.

Działalność zawodowa Aliny Scholtz-Richert przypadła na czasy II Rzeczypospolitej oraz Polski Ludowej, przedzielone czasem II wojny światowej. W obu okresach nie tylko architektura i urbanistyka, ale i zieleń im towarzysząca pełniły ważne funkcje w propagowaniu idei państwowych i przekazywały obraz porządku przyjętego przez władzę. W okresie międzywojennym Scholtz projektowała i realizowała założenia krajobrazowe, które miały być żywymi pomnikami ku czci wielkich postaci (Żelazowa Wola, Sowiniec, Zułów) lub świadectwami wielkości narodu i państwa (pawilon polski 1937, park im. Hieronima Derdowskiego). Po wojnie wzięła udział w tworzeniu krajobrazów-monumentów upamiętniających miejsca kaźni, obozy zagłady czy stanowiących miejsca pochówku poległych (cmentarz na Woli, Majdanek, Palmiry).

Już w latach 30. XX wieku w dyskursie modernizacyjnym znaczącą rolę odegrała zieleń pojmowana jako konieczny element zdrowego miasta służącego nowoczesnemu społeczeństwu. Takie znaczenie parkom i terenom zielonym nadawano w planach rozwoju Warszawy za prezydentury Stefana Starzyńskiego (wystawy Warszawa przyszłości, 1936, Warszawa wczoraj, dziś, jutro, 1938), a po II wojnie światowej z rozmachem wdrażano w życie. Po 1945 roku Alina Scholtz trafiła do BOS, a kwestia odbudowy kraju wymusiła nowe spojrzenie na zieleń w kontekście planów urbanistycznych. Projektantka uczestniczyła w opracowywaniu materiałów do planów powojennej odbudowy, swój wkład w ten obszar kontynuowała w projekcie planu generalnego na lata 1955–1965 (z wytycznymi do planu perspektywicznego). Projektowała wówczas założenia wielkiej skali, które miały być wyrazem nowoczesności socjalistycznego państwa (Trasa W-Z, Centralny Park Kultury).

(…)

Powyższy fragment pochodzi z książki Alina Scholtz. Projektantka warszawskiej zieleni, wyd. Muzeum Warszawy, Warszawa 2021.

^{[1] Aleksandra Paradowska i Wojciech Szymański, Towarzysz architekt. Wizje nowoczesności Mariana Spychalskiego i nieukończony projekt II RP, [w:] Socrealizmy i modernizacje, red. Aleksandra Sumorok i Tomasz Załuski, Łódź 2017, s. 53–54.}

^{[2] Maria Wyganowska, Zieleń Trasy W Z, „Ogród, Park, Krajobraz” 1958, nr 1, s. 2–3.}

^{[3] Za tę informację dziękuję Natalii Budnik.}

^{[4] Pierwszy raz odmiana została opisana w 1926 roku. Wtórnie opisał ją dendrolog Roman Kobendza w 1951 roku w „Rocznikach Sekcji Dendrologicznej”, już pod nazwą lipa warszawska.}

^{[5] Mariusz Olszanowski, Lipa srebrzysta ‘Varsaviensis’ (Lipa warszawska), http://olszanowski.com.pl/124/lipa-srebrzysta-varsaviensis-lipa-warszawska.html [dostęp 4.01.2021].}

^{[6] Wtedy też detale architektoniczne z Ministerstwa Spraw Wojskowych trafiły przed nowo wybudowany gmach Centralnej Biblioteki Wojskowej przy ulicy Ostrobramskiej, a trzon kolumny Zygmunta – pod południową ścianę Zamku Królewskiego.}

^{[7] Temat parków kultury był wówczas szeroko dyskutowany. Architekt Zygmunt Hellwig przygotował w 1953 roku podsumowanie opracowań i dyskusji w postaci pisemnej – Założenia programowe parków ludowych (parków kultury); skupiał się na wszystkich niezbędnych elementach kompozycyjnych takiego parku. Wzor-cem miały być liczne parki z ZSRR, w których zieleń miejską wykorzystywano nie tylko do biernego, niezorganizowanego odpoczynku, ale też do celów kulturalno-dydaktycznych i prostej formy masowej kultury fizycznej. W ten sposób teren zieleni miał kształtować właściwe postawy i zachowania społeczne. W okresie realizacji planu sześcioletniego poza Warszawą park wzorcowy powstawał też na Śląsku między Stalinogrodem (Katowicami) a Chorzowem. Niezależnie od rozważań Hellwiga – parki kultury należy traktować przede wszystkim jako element nowoczesnych trendów planistycznych, czego dowodem była realizacja Parku Ludowego w Łodzi już na przełomie lat 20. i 30. XX wieku.}

^{[8] Centralny Park Kultury – korespondencja, stenogram z dyskusji SARP na temat Parku Kultury i Wypoczynku w Warszawie, Archiwum Państwowe w Warszawie, Naczelny Architekt m.st. Warszawy, sygn. 233, s. 7–16.}