„Sensoria. Sztuka i nauka naszych zmysłów” w CSW Łaźnia w Gdańsku

Sensoria. Sztuka i nauka naszych zmysłów to interdyscyplinarny, odbywający się w kilku miejscach świata projekt poświęcony sposobom postrzegania zmysłów w sztuce i nauce. Dzięki naukowym, społecznym i kulturowym interpretacjom odkrywa on świat zmysłów. Organizowane w ramach tego projektu wystawy, performanse i sympozjum stanowią wynik międzyinstytucjonalnej i międzykulturowej współpracy Centrum Sztuki Współczesnej ŁAŹNIA oraz Sensorium: Centre for Digital Art and Technology na Uniwersytecie York w Toronto¹. Artyści uczestniczący w projekcie – pochodzący z wielu krajów, od Nowej Zelandii po Republikę Czeską – przyczynili się do poszerzenia zarówno jego zasięgu, jak i refleksji na temat wpływu ostatnich ekologicznych i społeczno-kulturowych zmian, jakich doświadczają ludzie oraz i inne istoty żyjące.

Raewyn Turner & Brian Harris, „ReedRead” (2022), fot. Adam Bogdan

Hilda Kozari, „Shared Sense Wall” (2022), fot. Adam Bogdan

Artur Żmijewski, „Na ślepo” (2010), fot. Adam Bogdan

Odbieramy świat zmysłami, jednak przez długi czas uważano je za całkowicie autonomiczne, niezależnie funkcjonujące „moduły percepcyjne” w naszym ciele. Współczesne badania wykazały jednak, że są one powiązane i współdziałają ze sobą². Ponadto nasz odbiór doznań wizualnych, słuchowych, węchowych czy dotykowych zmienia się wskutek wymiany informacji między receptorami³. Ostatnie radykalne zmiany w sposobach codziennego funkcjonowania społecznego, takie jak ograniczenia związane z pandemią COVID-19, spowodowały stres i miały konsekwencje emocjonalne u dużej liczby ludzi. Wpłynęły na większość aspektów naszego życia: od geopolityki, przez ekonomię, po sztukę i naukę, w tym na świadomość sensoryczną⁴. Prace naukowe wykazały krótko- i prawdopodobnie długoterminowe negatywne skutki wirusa na działanie ludzkich zmysłów⁵, zatem kuratorska refleksja nad tymi zagadnieniami w ostatnich latach stała się niezbędna.

Sposób, w jaki odbieramy otoczenie za pośrednictwem systemów sensorycznych, był często źródłem kontrowersji⁶. Jak zauważył socjolog i antropolog, profesor David Howes:

To, co percepcyjne, ma charakter kulturowy i polityczny, a nie jest po prostu (jak chcieliby psychologowie i badacze mózgu) kwestią procesów poznawczych lub mechanizmów neurologicznych zlokalizowanych w indywidualnym podmiocie⁷.

Wraz ze zmieniającymi się wyobrażeniami na temat istot czujących nastąpiło przedefiniowanie dotychczasowej wiedzy, w efekcie czego nastąpiło zbliżenie do tradycyjnych doświadczeń ludów tubylczych. Korzyści płynące z obcowania z naturą dla naszych zmysłów są dobrze znane, jednak należy pamiętać, że nasz stosunek do natury i sposoby jej przedstawiania są zawsze ściśle powiązane z uwarunkowaniami politycznymi, religijnymi, środowiskowymi i społecznymi. W badaniach nad świadomością sensoryczną i indywidualną percepcją nie można więc pomijać roli kontekstu geograficznego, kulturowego i społecznego⁸.

Agnes Meyer-Brandis, „One Tree ID” (2019-w procesie) i „Have a Tea with a Tree” (2021- w procesie), fot. Adam Bogdan

Agnes Meyer-Brandis, „One Tree ID” (2019-w procesie), fot. Adam Bogdan

Celem badań kuratorskich i rozwoju projektu Sensoria od 2019 roku było przedstawienie tematu w niekonwencjonalny sposób. Międzynarodowe rezydencje artystów, warsztaty, prezentacje i tematycznie powiązane dyskusje we współpracy z polskimi instytucjami badawczymi miały miejsce jeszcze przed pandemią, w 2019 i 2020 roku. Ostatnie dwa i pół roku zdalnych oraz wirtualnych sposobów komunikacji drastycznie zmieniło spektrum doświadczenia zmysłowego, w związku z tym wystawy koncentrują się obecnie na swoistym powrocie do dawnych zdolności sensorycznych ciała.

Wyobcowanie zmysłów wzmogło się także z powodu pojawiających się nieustannie nowych technologii, tym samym i media przyczyniły się do odizolowania od siebie zmysłów oraz później do wzrostu tendencyjności treści audiowizualnych w naszych cyfrowych i wirtualnych środowiskach. Wystawa Sensoria adaptuje to, co historyczka sztuki i kuratorka Caroline Jones⁹ opisała jako „twórczo zdysocjowane Ja”. W swojej przełomowej wystawie Sensorium z 2006 roku potraktowała dysocjacyjny sposób działania współczesnych technologii na zmysły jako zaproszenie do zaangażowania się w twórczą zabawę i eksperymenty powiązane z tym problemem. Dlatego też wystawa Sensoria opiera się na unikalnych zainteresowaniach artystów skupionych wokół zmysłów węchu, dotyku i słuchu oraz na napięciach związanych z wirtualną współobecnością w dwóch geograficznie oddalonych galeriach.

Głównym celem powstania wystawy jest przedstawienie różnorodnych projektów artystycznych dotyczących percepcji zmysłowej. Służy to podjęciu rozmowy o zmysłach z perspektywy sztuki, ale także nauki, gdyż zaangażowano artystów, którzy w różnorodny sposób przekraczają granice powstawania wiedzy. W Polsce wystawa połączyła uznanych europejskich artystów z polskimi; w podobny sposób odsłona wystawy w Toronto powiązała międzynarodowych artystów z lokalnymi. Wystawa umożliwiła komunikację artystów z różnych zakątków świata, tworząc sieć między kontynentami i ideami, spajając różne perspektywy, aby zbadać to, jak nasz zglobalizowany świat jednocześnie nas połączył i rozdzielił.

Gayil Nalls, „World Sensorium” (2000), fot. Adam Bogdan

Gayil Nalls, „Experience World Sensorium” (2018), fot. Adam Bogdan

Csenge Kolozsvari, „Bodylandscapes” (2021), fot. Adam Bogdan

Artyści współtworzący wystawy Sensoria, wyłonieni dzięki współpracy z głównymi kuratorami projektu i członkami zespołu, zostali zaproszeni do zaprezentowania swoich prac w nowych odsłonach site-specific. Aby projekt ożywiał nasze zmysłowe połączenia z najbliższym otoczeniem, sięgnięto po narzędzia technologiczne i sieć, a jednocześnie dokonano tego pomimo ich; oparto się na wspólnym doświadczeniu i podjęto dyskusję na ich temat. Ponadto sympozjum organizowane przez Sensorium na Uniwersytecie York skupia się na „powrocie” do zmysłowych możliwości ciała po okresie zdalnych i wirtualnych sposobów komunikacji, które – jak już wspomniano – zniekształciły audiowizualne spektrum doświadczenia zmysłowego. Ograniczenia związane z pandemią spowodowały nasze obecne wyobcowanie ze zmysłowego otoczenia, tymczasem wraz ze stopniowym wychodzeniem z izolacji, ponownym „otwarciem” Ameryki Północnej, Europy i reszty świata, należy spodziewać się odrodzenia ludzkiej potrzeby zanurzenia się w wielozmysłowe sensorium. Dzięki temu odzyskają swe znaczenie zmysły zapachu, dotyku i smaku, które utraciły swą rangę w zbiorowym doświadczeniu. Podczas sympozjum Sensoria wystąpią artyści, kuratorzy i teoretycy w serii wykładów inauguracyjnych, performansów i paneli artystycznych.

¹ Sensorium: Centre for Digital Art and Technology at York University (Sensorium) Toronto, Canada https://sensorium.ampd.yorku.ca/
² D. Burston, J. Cohen, 2015, Perceptual Integration, Modularity, and Cognitive Penetration, Cognitive Influences on Perception: Implications for Philosophy of Mind, Epistemology, and Philosophy of Action, Oxford University Pres https://aardvark.ucsd.edu/perception/cog_pen.pdf
³ F. Masrour, G. Nirshberg, M. Schon, J. Leardi, E. Barrett, Revisiting the empirical case against perceptual modularity, Front Psychol., 2015, 6:1676 https://doi.org/10.3389/fpsyg.2015.01676
⁴ T.R. Stanton, Ch. Spence, The Influence of Auditory Cues on Bodily and Movement Perception, Front. Psychol., 17.01.2020, Sec. Perception Science https://doi.org/10.3389/fpsyg.2019.03001
⁵ D.V. Byrne, Effects and Implications of COVID-19 for the Human Senses, Consumer Preferences, Appetite and Eating Behaviour, Vol. I Foods, 2022 r., 11(12):1738 https://www.mdpi.com/2304-8158/11/12/1738
⁶ H. McCann, Our sensory experience of the pandemic https://pursuit.unimelb.edu.au/articles/our-sensory-experience-of-the-pandemic
⁷ D. Howes, Architecture of the Senses https://www.david-howes.com/DH-research-sampler-arch-senses.htm
⁸ R.D. Bird, Val Plumwood’s Philosophical Animism: Attentive Inter-actions in the Sentient World, Environmental Humanities, 2013, 3(1) https://www.environmentandsociety.org/mml/val-plumwoods-philosophical-animism-attentive-interactions-sentient-world
⁹ C. Jones, The Mediated Sensorium https://citythroughthebody.files.wordpress.com/2013/08/sensorium.pdf