Pomada 8: w pół drogi do Edenu

Queerowy festiwal Pomada odbył się w tym roku po raz ósmy. Współtworzą go artyści, kuratorzy i aktywiści. Pomada to przede wszystkim pole spotkań i dyskusji dla społeczności LGBTQ, ale i wydarzenie stricte artystyczne. To właśnie ten ostatni element Pomady zyskał na znaczeniu po ubiegłorocznej odsłonie festiwalu, czyli wystawie Dziedzictwo, bodaj najbardziej dyskutowanej w historii Pomady. Doceniając więc środowiskową, tożsamościową rolę imprezy, chciałbym spojrzeć na nią przede wszystkim jako na wystawę – bo również i w tym roku to ten format gra pierwsze skrzypce. Z jakim efektem?

Przypomnijmy, że rok temu organizatorzy Pomady zrobili to, czego nie zrobiła żadna publiczna instytucja, i to przy użyciu wyłącznie crowdfundingowych środków. Przygotowana przez Wojciecha Szymańskiego, Michała Grzegorzka i Karola Radziszewskiego wystawa przejmowała konwencje klasycznych muzealnych pokazów, bawiła się nią za pomocą wyeksponowanych w gablotach krawatów Iwaszkiewicza, Roty Konopnickiej czy popiersia Marii Janion wykonanego przez Wykwitex. Wszystko to uzupełnione o nowe prace, między innymi Mikołaja Sobczaka, którego kariera jako malarza zaczęła się właściwie właśnie od Pomady. Wagę Dziedzictwa podkreślało miejsce – sala w Pałacu Kultury i Nauki, który kole w oczy część konserwatywnych polityków równie mocno, jak queerowa społeczność.

Już w progu witał nas Karol Radziszewski ze swoim psem-syrenem, przeniesionym na ścianę dziecięcym rysunkiem z kapitalnego nowego cyklu 1989. Z powtórzeniem nieświadomie jeszcze queerowego rysunku sprzed lat Radziszewskiego sąsiadowało Skórzane zagrożenie Jana Możdżyńskiego, druga strona medalu, czyli wykoncypowany od a do z obraz queerowej utopii współtworzonej przez różnego rodzaju seksualnych odmieńców.

Tego samego ciężaru nie ma niestety tegoroczna edycja, zatytułowana Eden. Rajski ogród wypełniają w większości tanie jabłka z supermarketu, skromne odpryski tego, co widzieliśmy już tu i ówdzie, zestawione w całość pozbawioną własnej tożsamości. Co znamienne, pod Edenem formalnie nie podpisał się zespół kuratorski. W odróżnieniu od zeszłorocznego Dziedzictwa, był on więc, jak można zakładać, wypadkową idei całego zespołu organizacyjnego, w którym oprócz Karola Radziszewskiego i Michała Grzegorzka znaleźli się Ola Knychalska, Maksymilian Lawera, Joanna Manecka i Justyna Sobolak. Założenia wystawy podsumowywał zaś krótki, jednoakapitowy tekst, zwracający na dwa znaczenia tytułowego rajskiego ogrodu – jako utopii oraz miejsca schronienia i budowania oporu. Eden ulokowano w miejscu, gdzie działała już galeria Polana Institute, na tę okazję poszerzonym – wystawa obejmowała przestrzeń dwukrotnie większą niż standardowe dwie sale Polany. Otwierała ją część zatytułowana Arkadia. Już w progu witał nas Karol Radziszewski ze swoim psem-syrenem, przeniesionym na ścianę dziecięcym rysunkiem z kapitalnego nowego cyklu 1989. Z powtórzeniem nieświadomie jeszcze queerowego rysunku sprzed lat Radziszewskiego sąsiadowało Skórzane zagrożenie Jana Możdżyńskiego, druga strona medalu, czyli wykoncypowany od a do z obraz queerowej utopii współtworzonej przez różnego rodzaju seksualnych odmieńców. Przeglądała się w nich praca najbardziej zaskakująca – wideo znanego z internetu sebulca, całkiem zabawna kompilacja seksualnych scenek z udziałem ludzi i przerośniętych ciem, wszystko to w konwencji nieporadnego, kanciastego 3D z rozmytymi teksturami rodem z końca lat 90.

Pomada 8 EDEN, widok wystawy, fot. Bartosz Górka

Pomada 8 EDEN, widok wystawy, fot. Bartosz Górka

Pomada 8 EDEN, widok wystawy, fot. Bartosz Górka

Znalazły się tu jednak także prace, które poza tym, że dają się zmieścić w szufladce z podpisem Arkadia, wniosły niewiele – waza ze spektaklu Żaby Michała Borczucha czy jeden obraz Krzysztofa Niemczyka (do którego Kurtyzany i piskląt reżyser się odwoływał). Na Eden zaproszono także przedstawicieli przeżywającego swoje pięć minut Domu Mody Limanka, którzy jednak przez skromną reprezentację z jednej strony i niezbyt szczęśliwe rozwiązanie ekspozycyjne z drugiej, na wystawie zupełnie zginęli. Tryptyk Sasy Lubińskiej opowiadający o jej niespełnionej miłosnej relacji z kolegą gejem, ikonograficznie bazujący na Dyptyku z Melun Jeana Fouqueta, w sąsiedztwie Radziszewskiego i Możdżyńskiego raził formalnymi niedostatkami – dziwaczną miejscami (choć bynajmniej nie w zamierzenie queerowy sposób) anatomią i topornym modelunkiem światłocieniowym. Z kolei Potopia Kacpra Szaleckiego, duży cykl inscenizowanych fotografii, prezentowany przez artystę w pierwszych odsłonach w specjalnie zaaranżowanych wnętrzach, to projekt holistyczny, wymagający odpowiedniej scenerii – w postaci godła i pojedynczych fotografii prezentowanych na Pomadzie tracił zęby.

Pomada 8 EDEN, widok wystawy, fot. Bartosz Górka

Pomada 8 EDEN, widok wystawy, fot. Bartosz Górka

Pomada 8 EDEN, widok wystawy, fot. Bartosz Górka

Szalecki w niewielkiej salce sąsiadował z fotografiami Liliany Piskorskiej i Antona Shebetko. To część wystawy zatytułowana Kamuflaż, odwołująca się do innej strony tytułowego Edenu. Tutaj ogród służy jako schronienie dla tych, którzy muszą kryć się ze swoją queerową tożsamością. W serii zdjeć Piskorskiej bohaterkami są lesbijki przyodziane w snajperski kamuflaż, wtapiające się w otoczenie. Forma strojów przypomina nieco rzeżuchowe suknie Teresy Murak, ale wymowa cyklu ma charakter nie ekofeministyczny, a rewizjonistyczny – przypomina o wykluczeniu ruchu lesbijskiego z drugiej fali feminizmu. Fotografie Shebetki sięgają z kolei po historię aktualną – to portrety żołnierzy walczących w wojnie na Ukrainie, którzy zarówno na froncie jak i w cywilu ukrywają swoją orientację.

W sklepie

O kulturze i sztuce queer w Polsce pisze Aleksander Kmak i Piotr Policht

Na tym niestety rozdział Kamuflaż się kończy. Na końcu trafiamy z jednej strony do darkroomu z kolejnym obrazem Możdżyńskiego i fotografiami Łukasza Rusznicy, które ten, niezadowolony z wydruków, po pierwszym dniu postanowił jednak zerwać ze ścian. Towarzyszą one dwóm wideo, wyświetlanym na małych kineskopowych telewizorach, autorstwa Antii Gonny – to porno w wersji gore rodem z Kijowa, pełne owijania się folią streczową, zabaw nożami i tym podobnych pretensjonalnych elementów. Zieeew.

Z drugiej strony dostajemy jeszcze małą część archiwalną, ale i ta ogranicza się do dwóch nazwisk. Na zdjęciach Libuše Jarcovjákovej oglądamy wnętrza T-Club, queerowej przystani w czechosłowackiej Pradze. Uzupełniają je fotografie domowe – słynne zdjęcia Ryszarda Kisiela z połowy lat 80. W małej gablotce na ścianie znalazły się jeszcze własnoręcznie szyte przez niego na potrzeby sesji stringi. To ładny akcent, ale dorobek Kisiela znamy i cenimy już od dawna – to przecież sam Radziszewski już dawno zatroszczył się o to, by zapewnić mu należyte miejsce w queerowej historii polskiej sztuki.

Na tym wystawa de facto się kończyła, ale sytuację nieco ratował intensywny program performatywny. Do najciekawszych jego punktów należał pokaz found footage’owego wideo Alexa Baczyńskiego-Jenkinsa Yet, see him through my eyes. Zrealizowany podczas rezydencji artysty w Bejrucie film tematycznie bliski jest wielu jego choreograficznym performansom. Wszystko rozbija się tu o drobne gesty i przeciągłe spojrzenia – film jest kompilacją scen z arabskiego, głównie libańskiego kina, w których pojawiają się homoerotyczne wątki, zazwyczaj pełniące w fabule poboczną rolę, zaznaczone dyskretnie, czasem nieporadnie lub celowo humorystycznie. Filmowa różnorodność dodaje typowej dla Baczyńskiego-Jenkinsa grze gestów i spojrzeń oddechu, znika tu element egzaltacji i wykalkulowanej pod Instagrama spektakularności znanej z performansów.

Performans Ryszarda Kisiela i Rafała Pierzyńskiego, fot. Katarzyna Szugajew

Performans Ryszarda Kisiela i Rafała Pierzyńskiego, fot. Katarzyna Szugajew

Performans „HYBRIS” cz. 1 Dominiki Biernat i Michała Borczucha, fot. Karolina Zajączkowska

Performans „HYBRIS” cz. 1 Dominiki Biernat i Michała Borczucha, fot. Karolina Zajączkowska

O ile na premierze w Łodzi, w pełni profesjonalnym pokazie na wybiegu z ustawionym pośrodku szklanym „akwarium”, w którym zamknięta była ubrana w jeden ze strojów Siksa, kolekcja Armady mogła stawać w szranki z pokazami Johna Galliano, tak na Pomadzie projektant wydobył jej drugą twarz, tę rodem z łódzkich lumpeksów.

Ujmujący hołd dla Kisiela przygotował z kolei Rafał Pierzyński. Wspólnie z Kisielem przygotował performans będący rodzajem inscenizacji jego klasycznych przebieranek, na żywo i w wersji bardziej glamour. W tym przypadku dwuznaczność tytułowego Edenu stała się dobrze widoczna – z jednej strony Kisiel wyszedł z podziemia, w którym funkcjonował po akcji „Hiacynt”, z drugiej – performans odbywał się jednak – znów – nie w publicznej instytucji, a na finansowanym z crowdfundingu festiwalu, który na wszelki wypadek ochraniać musiało dwóch rosłych łysych facetów przy wejściu.

W roli performera wystąpił też Tomasz Armada, któremu jako jedynemu z Domu Mody Limanka instytucjonalne braki udało się przekuć w zaletę. W założeniu jego pokaz zapowiadał się niezbyt obiecująco. Projektant postanowił zaprezentować nową kolekcję, która premierę miała niedawno w Centralnym Muzeum Włókiennictwa w Łodzi, tyle że wszystkie stroje prezentując samodzielnie, jako że brakło funduszy na wynagrodzenie dla modeli. A więc nie dość, że odgrzewany kotlet, to jeszcze na ubogo. Armada jednak sytuację udźwignął i po niemrawym początku uczynił show także z samego przebierania się, przerzucając kolejne kreacje za sceną, w cekinowych bokserkach, a następnie wychodząc w nich dziarskim krokiem między publiczność, z głośnikiem bluetooth w dłoni, z którego radośnie pohukiwało disco polo i Stachursky. O ile na premierze w Łodzi, w pełni profesjonalnym pokazie na wybiegu z ustawionym pośrodku szklanym „akwarium”, w którym zamknięta była ubrana w jeden z jego strojów Siksa, kolekcja Armady mogła stawać w szranki z pokazami Johna Galliano, tak na Pomadzie projektant wydobył jej drugą twarz, tę rodem z łódzkich lumpeksów.

Performans Tomasza Armady, fot. Karolina Gorzelańczyk

Performans Tomasza Armady, fot. Karolina Gorzelańczyk

Program performatywny nie zmienia jednak faktu, że wystawa w ramach tegorocznej Pomady nie doskoczyła do poprzeczki zawieszonej przez organizatorów rok temu. O ile Dziedzictwo było próbą rekonstrukcji queerowej polskiej przeszłości, tak Eden miał szansę stać się wizją jej przyszłości. Stał się tymczasem ofiarą własnego sukcesu. Gdyby kosztem ekscentrycznych arkadyjskich wizji rozwinąć rozdział o queerowym oporze i azylu – lub na odwrót – mógłby to być projekt znacznie bardziej zwarty i wyrazisty. Jak mówił Karol Radziszewski, Pomada zbudowała sobie już na tyle silną pozycję, że ludzie oczekują od niej bycia wielkim queerowym biennale. Tymczasem jest to wciąż festiwal organizowany z publicznej zrzutki, rękami grupy zapaleńców. Eden sprawia jednak wrażenie, jakby sami twórcy Pomady chcieli zrobić wielkie biennale, zamiast mierzyć siły na zamiary. Niestety, łapiąc się kilku wątków, w efekcie nie rozwinęli żadnego.