„O kryminałach, kryształach i innych przedmiotach. Wystawa fotografii użytkowej” w Fundacji Archeologia Fotografii

Projekty z zakresu fotografii użytkowej wykonywało wiele polskich powojennych fotografek i fotografów; nieliczni pośród nich specjalizowali się w tej dyscyplinie, znacznie więcej realizowało zlecenia reklamowe na marginesie pracy reporterskiej czy artystycznej. Autorki i autorzy nierzadko deprecjonowali ten fragment swojego dorobku ze względu na jego aspekt zarobkowy. To prawdopodobnie jedna z przyczyn niedostatecznej znajomości zagadnień związanych z tą dziedziną fotografii. Poprzez wystawę chciałybyśmy zwrócić uwagę na fotografię użytkową jako równoprawny obszar twórczości.

W galerii Fundacji Archeologia Fotografii prezentujemy pięćdziesiąt różnorodnych prac z lat 50‒80. XX wieku, m.in. zdjęcia kwiatów i produktów przemysłowych, fotografie wykorzystywane w projektach okładek książkowych (kryminałów, literatury popularnonaukowej), na pocztówkach czy do dekoracji wnętrz. Wśrod nich znalazły się realizacje Marii Chrząszczowej, Zbigniewa Dłubaka, Mariusza Hermanowicza, Władysława Lemma, a także te pochodzące z nowych archiwów ‒ Jana i Waldyny Fleischmann oraz Danuty Rago ‒ opracowywanych przez fundację od 2020 roku.

Jak pisze w tekście towarzyszącym wystawie Maciej Szymanowicz, obrazy te tworzą „mozaikę ukazującą różnorodne, najczęściej komercyjne zastosowania fotografii, które w dobie PRL-u określano zbiorczym terminem fotografii użytkowej. Dawał on bezpieczny dystans od słownika świata kapitalizmu, z którym łączono choćby pojęcie fotografii reklamowej, a którym dopiero w schyłkowych latach epoki gierkowskiej zaczęto śmielej firmować publikacje i wystawy”. W postulatach dotyczących zadań socjalistycznej fotografii reklamowej podnoszono przede wszystkim jej ‒ mniej lub bardziej osiągalną ‒ funkcję informacyjną.

Jan i Waldyna Fleischmann, zdjęcie do okładki książki: Pierre Nemorous, „Ufam Panu Mecenasie”, KAW, Warszawa 1976

Jan i Waldyna Fleischmann, zdjęcie do okładki książki: Zygmunt Zeydler-Zborowski, „Inspektor ze Scotland Yardu”, KAW, Warszawa, 1976

Jan i Waldyna Fleischmann, zdjęcie do okładki książki: Alistair MacLean, „Noc bez brzasku”, KAW, Warszawa, 1977

Jan i Waldyna Fleischmann, zdjęcie do okładki książki: Henryk Kurta, „Mors Ultima Ratio”, KAW, Warszawa, 1979

Jan i Waldyna Fleischmann, zdjęcie do okładki książki: E.S. Gardner, „Siostrzenica lunatyka”, KAW, Warszawa 1977

Jan i Waldyna Fleischmann, „Kryształ syntetycznego kwarcu”, 1979

Na charakter zdjęć reklamowych z tego długiego przecież okresu (choć większość prac na wystawie pochodzi z lat 70. i 80.) w różnym stopniu wpłynęły także ograniczenia natury technologicznej: dostęp do sprzętu, materiałów fotograficznych czy możliwość wykonania sesji w profesjonalnym studiu, brak zaplecza organizacyjnego w postaci agencji reklamowych, a nawet problemy ze zdobyciem rekwizytów. Sporo fotografii powstawało w plenerze lub w warunkach domowych, z wykorzystaniem podstawowego wyposażenia, mimo to często opierało się na ciekawych pomysłach i błyskotliwych rozwiązaniach formalnych i technicznych. Część prezentowanych na wystawie fotografii to materiały robocze (pokazujemy np. reprodukcje z negatywów, przed ich ostatecznym opracowaniem, i wglądówki z oznaczeniem docelowego kadrowania), które pozwalają przyjrzeć się warsztatowi pracy autorek i autorów.

„O kryminałach, kryształach i innych przedmiotach. Wystawa fotografii użytkowej”, widok wystawy, fot. Jan Anderman

„O kryminałach, kryształach i innych przedmiotach. Wystawa fotografii użytkowej”, widok wystawy, fot. Jan Anderman

„O kryminałach, kryształach i innych przedmiotach. Wystawa fotografii użytkowej”, widok wystawy, fot. Jan Anderman

Specyfika fotografii reklamowej w Polsce, jak wyjaśnia Szymanowicz, wiązała się również z faktem, że „w upaństwowionej gospodarce niebędącej w stanie dostarczyć odpowiedniej ilości towarów do handlu detalicznego, nie było potrzeby rozwijać wysublimowanych technik perswazyjnych”.
Brak konieczności podporządkowywania się rozbudowanym strategiom reklamowym i dążeniu do komercyjnego sukcesu sprzyjał fotograficznym eksperymentom.