„Nowe sytuacje. Sztuka trójmiejska lat 80.” w Gdańskiej Galerii Miejskiej

W ostatniej dekadzie istnienia PRL-u – rozpiętej między powstaniem ruchu Solidarność (1980) a transformacją ustrojową (1989-1990) – artystki i artyści z Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku i okolic stworzyli autonomiczny, 'trzeci obieg’ sztuki – w równym stopniu niezależny od oficjalnych  struktur komunistycznego państwa, co od opozycji politycznej i Kościoła katolickiego. Trójmiejscy artyści działali między dwoma biegunami polskiej rzeczywistości, ale nie byli uciekinierami wyabstrahowanymi z politycznej rzeczywistości: dominacji PZPR, cenzury, państwowych mediów, milicji, lecz istniało obok nich, świadomie anektując do swych działań instytucje i miejsca oficjalne.

Na początku lat 80. w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych (dziś Akademii Sztuk Pięknych) w Gdańsku pojawiło się nowe  pokolenie ze swobodnym i prowokacyjnym stosunkiem do dziedzictwa przeszłości, niestroniące od ironii, używające ostrej i ostentacyjnie politycznej narracji.
Konceptualizm został wyparty przez malarstwo gestu ekspresjonistycznego, nazwane w Polsce 'nową ekspresją’ lub twórczością 'nowych dzikich’. W gdańskiej PWSSP jako pierwsza  zareagowała grafika, do której docierały echa nowojorskiej sceny street artowej. Janusz Akermann i Sławomir Witkowski zerwali z dogmatem czerni i bieli. Otwierając litografię na kolor, napotkali sprzeciw konserwatywnej części kadry profesorskiej. Rewolucję w rzeźbie spowodowały ikoniczne figury ludzkie, brutalnie wyrąbywane siekierą przez Eugeniusza Szczudło i Grzegorza Klamana. Klaman i Kazimierz Kowalczyk zrealizowali wkrótce dramatycznie aktualne prace w przestrzeni uczelni i poza nią, a Szczudło stworzył unikatową serię prac wideo.

Eugeniusz Szczudło, Matka z dzieckiem, 1986, fot. Robert Sęk i Magdalena Potrykus

Józef Czerniawski, Bez tytułu, 1989, fot. Robert Sęk i Magdalena Potrykus

Kacper Ołowski, Czerwone buty według Goi, 1989

Wobec naporu nowej ekspresji grupa malarzy z PWSSP, m.in. Piotr Józefowicz, Kuba Bryzgalski i Jerzy Rymar, ostentacyjnie dbała o techniczną doskonałość dzieła. Ich prace miały silny wymiar społeczny i często wymierzone były w opresyjny system komunistyczny i propagandę opartą na kłamstwie i pogardzie dla ludzi. Na powszechny  konserwatyzm panujący na uczelni – wg Piotra Józefowicza: oni do nas strzelają, a my malujemy modelki i martwe natury – artyści zareagowali buntem i odreagowaniem chorej rzeczywistości stanu wojennego. Z tego m.in. powodu ich twórczość z  lat 80, pokazywana głownie w przestrzeniach uczelnianych, pozostała nieznana ogólnopolskiej krytyce i publiczności.

Od 1983 roku Grzegorz Klaman konsekwentnie rozwijał w Gdańsku poszukiwania nowych sposobów istnienia sztuki. Realizował ideę galerii autorskiej, otwierając kolejno: Underground, Galerię Rotacyjną, Baraki i – od 1987 roku – Galerię Wyspa. Współpracując blisko z Kazimierzem Kowalczykiem, Eugeniuszem Szczudło i Jarosławem Flicińskim, stworzył z Wyspy autonomiczne i progresywne centrum trójmiejskiej sztuki alternatywnej. Istniejąca na cyplu Wyspy Spichrzów galeria współtworzyła 'trzeci obieg’ sztuki. Swoje prace prezentowali tam Jacek Staniszewski, Andrzej Kuich, Marek Rogulski, Kacper Ołowski i Robert Rumas. Wyspa nie była lokalnym gettem, ale aktywnym miejscem ogólnopolskiej wymiany artystycznej.

Osobną przestrzeń sztuki wypracowali: Katarzyna Józefowicz oraz Marek Rogulski, który obok artystycznych gestów politycznych zaproponował swoisty model autonomicznej sztuki antropologicznej. Poza akademickim systemem funkcjonował Roman Malarz Kobiet Grabowiecki, który z aktu niszczenia własnych prac uczynił motto swojej sztuki.

Marek „Rogulus” Rogulski, „Modele głów hominidów i człowieka archaicznego”, 1983-1984, fot. Robert Sęk i Magdalena Potrykus

Grzegorz Klaman, Liebenspaar, 1987, fot. Robert Sęk i Magdalena Potrykus

Sławomir Witkowski, Instalacja szablonowa, 1988, fot. Robert Sęk i Magdalena Potrykus

Jacek Rymar, Punk’s Not Dead, 1986, fot. Robert Sęk i Magdalena Potrykus

Joanna Kabala i Andrzej Awsiej oprócz malarstwa stworzyli – wspólnie z Maciejem Rucińskim – jedyną w swoim rodzaju grupę Yo Als Jetzt, uprawiając unikatową ikonolingwistyczną poezję uliczną. Byli częścią najbardziej radykalnej grupy atystycznej lat 80., Tranzytoryjnej Formacji TOTART, dla której malowali scenografie oraz  generowali diaporamy z ręcznie preparowanych slajdów.

W 1986 roku Sopot stał się miejscem przełomowej wystawy Ekspresja lat 80-tych przygotowanej przez Ryszarda Ziarkiewicza, która zmieniła obraz i sformatowała rozkład sił na mapie polskiej sztuki współczesnej, z trójmiejskich artystów prezentując Grzegorza Klamana. W idiomie 'nowej ekspresji’ znalazł się Jacek Staniszewski, którego wystawa Dread Object (1987) spowodowała zamknięcie prowadzonej przez Ziarkiewicza Galerii D. Artyści z Wybrzeża, funkcjonujący na zewnątrz czarno-białego podziału sztuki na obieg oficjalny kontra opozycyjny, byli niechętnie zapraszani na wystawy. Manifestacją środowiska stała się zbojkotowana przez kręgi sztuki opozycyjnej warszawska wystawa Arsenał’88, będąca pierwszą i ostatnią tak obszerną ogólnopolską prezentacją sztuki, w której udział wzięło kilkanaście osób z Wybrzeża.

Trójmiejska sztuka lat 80. stworzyła ahierarchiczne struktury samoorganizacji i niezinstytucjonalizowane zjawiska oddolne. Artyści eksperymentowali, podejmowali nowe tematy i tworzyli własne narzędzia pokoleniowej ekspresji. Depresja, wściekłość i bunt wobec systemu, wywołane stanem wojennym, znalazły swój wyraz w nowej ekspresji i realizmie. Artyści zamienili neutralne, niezaangażowane społecznie pola muzyki i sztuki w obszary komunikacji społecznej oraz przeprowadzili analizę rzeczywistości i zatomizowanego społeczeństwa. Artystki i artyści z Trójmiasta stworzyli autonomiczny świat sztuki lat 80., jednak w większości umknęli uwadze głównego nurtu refleksji o sztuce, pozostając na jego obrzeżach.

Nowe sytuacje. Sztuka trójmiejska lat 80., widok wystawy, mat. GGM

Nowe sytuacje. Sztuka trójmiejska lat 80., widok wystawy, mat. GGM

Nowe sytuacje. Sztuka trójmiejska lat 80., widok wystawy, mat. GGM

In the last decade of the People’s Poland – a period that spans the birth of the Solidarity movement (1980) and the transformation of the country’s political regime (1989–1990) – artists from the State Higher School of Visual Arts (PWSSP) in Gdańsk and the surrounding area formed an autonomous 'third circulation’ of art, which was equally independent from the official structures of the Communist state as well as from the political opposition and the Catholic church. The Tri-City artists became active between the two poles of the Polish realm, yet they were not escapees far-removed from the political reality: the dominant position of the Polish United Workers’ Party (PZPR), censorship, state media, civic militia units, but they existed beside them, consciously annexing official institutions and venues to their practice.

At the beginning of the 1980s, a new generation emerged from the PWSSP (today’s Academy of Fine Arts) in Gdańsk that manifested an unrestrained and provocative approach to the heritage of the past; they were no strangers to irony and tapped into sharp and explicit political narratives.

Conceptual Art was supplanted by painting characterised by an expressionist gesture, which in Poland was termed 'new expression’ or art of the 'new wild’. The first discipline at the PWSSP to react was graphic art, reached by the echoes of the New York street art scene. Janusz Akermann and Sławomir Witkowski did away with the black and white dogma. Having opened lithography to colour, they met with opposition from the conservative part of academy professors. A revolution in sculpture was sparked by iconic human figures, brutally carved with an axe by Eugeniusz Szczudło and Grzegorz Klaman. Klaman and Kazimierz Kowalczyk soon went on to create dramatically topical works on the premises of the academy and beyond, whereas Szczudło authored a unique series of video works.

Kazimierz Kowalczyk, Instalacja, 1986, Rysunek na zboczu, 1987, Rysunki na śniegu, 1986

Katarzyna Józefowicz, Miasta w procesie, 1987-2017, mat. GGM

Kazimierz Kowalczyk, Instalacja, 1986, Rysunek na zboczu, 1987, Rysunki na śniegu, 1986

Jacek Piotrowski, Zestaw nr 8: Trójmiasto – Łódź, 1986-1990

Kuba Bryzgalski, Fetysz, Lwy Gdańskie, 1982

Roman Malers Kobiet Grabowiecki, Selfie, 1986-1990, mat. GGM

Given the onrush of new expression, a group of painters from the PWSSP, such as Piotr Józefowicz, Kuba Bryzgalski and Jerzy Rymar, became ostentatiously pre-occupied with the technical perfection of the work. Their pieces betrayed a strong social edge, often targeted against the oppressive Communist regime and its propaganda, based on lies and contempt for the people. The artists’ reaction to the widespread conservatism that dominated the PWSSP – as Piotr Józefowicz said: “they’re shooting at us, but we’re painting model and still lives” – came in the form of revolt and acting out the sick reality of martial law. It is one of the reasons why their work from the 1980s, exhibited mainly in the academic environment – remained off the radar of Polish art critics and audiences.

In Gdańsk, since 1983 Grzegorz Klaman consistently pursued his search for new ways for art to exist. He made his idea of author’s gallery materialise by opening a sequence of venues: Underground, Rotacyjna Gallery, Baraki and – in 1987 – Wyspa Gallery. Acting in close collaboration with Kazimierz Kowalczyk, Eugeniusz Szczudło and Jarosław Fliciński, Klaman turned Wyspa into an autonomous and progressive centre of the Tri-City alternative art scene. Operating on the tip of Granary Island, the gallery co-created the artistic “third circulation.” Exhibiting artists included: Jacek Staniszewski, Andrzej Kuich, Marek Rogulski, Kacper Ołowski and Robert Rumas. Far from a local ghetto, Wyspa became a hotspot of artistic exchange on a national scale.
A distinct space for art was developed by Katarzyna Józefowicz and Marek Rogulski, who – besides artistic gestures of political nature – proposed particular models of autonomous anthropological art. An artist working beyond the academic system was Roman Painter of Women Grabowiecki, who turned the act of destroying his works into the leitmotif of his art.
Besides painting, Joanna Kabala and Andrzej Awsiej created – alongside Maciej Ruciński – the extraordinary group Yo Als Jetzt, who pursued a unique kind of icono-linguistic street poetry. They formed part of the most radical artistic group of the 1980s: TOTART Transitory Formation, for whom they painted stage designs and produced dioramas made of hand-prepared slides.

In 1986, Sopot witnessed the groundbreaking exhibition Expression of the 1980s, curated by Ryszard Ziarkiewicz, which reshaped the image and formatted the division of powers on the Polish contemporary art map, with Tri-City artists represented by Grzegorz Klaman. The idiom of 'new expression’ embraced Jacek Staniszewski, whose exhibition Dread Object (1987) led to the closure of Gallery D., run by Ziarkiewicz. Artists from the coast, who functioned outside the black and white division of art into the official and oppositional circulations, were not eagerly invited to exhibit their work. A manifestation of the milieu came with the Warsaw exhibition Arsenał ’88, boycotted by the oppositional artistic circles, which was the first and the last such comprehensive presentation of Polish art, featuring more than a dozen participants from the Tri-City.

The Tri-City art of the 1980s generated non-hierarchical self-organisation structures and non-institutional grassroots phenomena. The artists engaged in experimentation, addressed new topics and developed their own tools of generational expression. Depression, rage and revolt against the system, induced by martial law, became manifest through new expression and realism. The artists transformed neutral and socially disengaged fields of music and art into territories of social communication and pursued an analysis of reality and the atomised society. Artists from the Tri-City created an autonomous world of 1980s art, yet in majority they escaped the attention of mainstream artistic reflection, retaining their positions on the margins.