„Majątek” w Królikarni

Rzeźba z kolekcji rodziny von Rose

Na przestrzeni XX wieku Europa Środkowo-Wschodnia była równie przerażającym, co fascynującym kotłem historii: wojny, rewolucje, wywłaszczenia i reprywatyzacje, przesiedlenia i ucieczki ludności, interwencje wojskowe, transformacje i urynkowienia nieustannie przekształcały jej społeczną, kulturową i gospodarczą tkankę. Te dramatyczne wydarzenia zostawiły po sobie niezatarte ślady – zdemolowane i splądrowane rezydencje szlacheckie, utracone lub rozproszone kolekcje sztuki, pałace przekształcone w szkoły lub muzea, zniszczone w całości lub powołane do życia klasy i grupy społeczne, pustka po grupach, które zniknęły już na zawsze lub zostały zredukowane do garstki ocalonych.

Rzeźba z kolekcji rodziny von Rose

Rzeźba z kolekcji rodziny von Rose

Wystawa Majątek prezentuje dwie kolekcje muzealiów ściśle związanych z czasem owych historycznych zmian. Zestawione zostają ze sobą filmy i fotografie Zofii Chomętowskiej, jednej z ważniejszych postaci polskiej fotografii, oraz pozostałości zniszczonej kolekcji rzeźb junkierskiej rodziny von Rose, której majątek ziemski znajdował się w dawnych Prusach Wschodnich, w miejscowości Döhlau (dzisiaj Dylewo) nieopodal Allenstein (dzisiaj Olsztyn). Zawierucha historii i alchemia przypadku sprawiły, że zdjęcia Chomętowskiej oraz resztki kolekcji rodziny von Rose spotkały się w warszawskiej Królikarni, kiedyś arystokratycznej rezydencji, a obecnie – oddziale Muzeum Narodowego. Na szczególną uwagę zasługują zdjęcia i filmy zrealizowane w 1929 roku w pałacu Królikarnia, do którego po latach wracają. W swojej przedwojennej twórczości Chomętowska fotografowała również okolice rodzinnego majątku na Polesiu (jej familia należała do znamienitego rodu książąt Druckich-Lubeckich). Dzisiaj obszar ten znajduje się w znakomitej większości na terytoriach Ukrainy, Białorusi i Rosji, a w kulturze polskiej przywołuje na myśl przede wszystkim temat Kresów i nieodmiennie z nim związanej nostalgii. Również majątek rodziny von Rose leżał na dziś utraconych kresach wschodnich – nie polskich, ale niemieckich. Obu tym wcieleniom kresowości towarzyszy poczucie tęsknoty, które na płaszczyźnie społeczno-politycznej przekuwane bywa w resentyment i dążenie do rewidowania historii. Podobny problem „naprawiania historii” tworzą również przekształcenia własnościowe i ich współczesne konsekwencje, takie jak na przykład bolesne dla dzisiejszej Warszawy skutki tzw. dekretu Bieruta.

Majątek, widok wystawy

Resztki kolekcji rzeźb rodziny von Rose, wydobyte kilkanaście lat temu z ruin pałacu w Dylewie przez zespół archeologów pod kierunkiem nieżyjącego już profesora Tomasza Mikockiego, trafiły jako depozyt do Muzeum Narodowego w Warszawie. Niegdyś wspaniałe dzieła sztuki – w kolekcji tej znajdowały się między innymi prace uznanego włoskiego rzeźbiarza Adolfa Wildta – zostały przez historię zredukowane do przepalonych gruzów. Rozpad krystalicznej struktury marmuru pod wpływem wysokiej temperatury i ciśnienia w trakcie pożaru doskonale oddaje destrukcję starego porządku społecznego, z którego logiki wywodzi się sama praktyka kolekcjonowania sztuki. Prezentacja rozpadających się i zwapnionych obiektów jest gestem zmierzenia się z konsekwencjami fundamentalnych zmian w strukturze społecznej i porządku ekonomicznym oraz z gwałtownymi reformami w dotychczasowych stosunkach własnościowych. Słyszalny w przestrzeni wystawy esej dźwiękowy Michała Libery Bildung, gdzie „muzyka kamienia” spotyka się z głosem Sibylle Friedberg, potomkini rodziny von Rose, która pamięta dylewski pałac w jego przedwojennej wspaniałości, dopełnia metaforyczny obraz czasu i historii obracających w wiór nawet najtwardszy kamień i nawet najpotężniejsze klasy społeczne.

Majątek, widok wystawy

Rzeźby z kolekcji rodziny von Rose

Rzeźby z kolekcji rodziny von Rose

Towarzysząca wystawie publikacja pod redakcją Jana Sowy zawiera opatrzony jego komentarzem wybór tekstów teoretycznych poruszających temat historycznej zależności między sztuką a systemem społeczno-ekonomicznym, wątek nostalgii i resentymentów, a także stosunku społeczeństw do świadectw przeszłości. Losy prezentowanych na wystawie zbiorów wyjaśniają poświęcone im artykuły – opowieść o kolekcji dylewskiej autorstwa związanej z Muzeum Rzeźby historyczki sztuki Katarzyny Kucharskiej-Hornung i tekst biograficzny o Zofii Chomętowskiej napisany przez badaczkę jej twórczości, Karolinę Puchałę-Rojek. Warstwę wizualną wydawnictwa tworzy sugestywny esej fotograficzny autorstwa Krzysztofa Pijarskiego.

Majątek, widok wystawy

Majątek, widok wystawy

Majątek, widok wystawy