Prawdziwe? Między jawą a snem. O filmach Anny Baumgart

„Praca historyka opiera się na tym, co się nie zdarzyło”¹

Seans filmowy jest doświadczeniem śnienia. Narzucona sytuacją bierność fizyczna, unieruchomienie w fotelu kinowym, z całą mocą wyzwala emocje i wyobraźnię. Pracują one jednak pod kontrolą, niczym w stanie hipnozy. O wszystkim decyduje narracja oparta na montażu, już gotowa. Pozornie film staje się na naszych oczach, a montażowe przyspieszenie zmusza do tego, by – chcąc nic nie stracić z tego snu – nie zamykać oczu.

Seans telewizyjny proponuje fikcję jawy. Niekończące się manifestacje, rewolucje i katastrofy nadawane na żywo ze wszystkich zakątków świata roztapiają się w oswojonej przestrzeni domu. Zlewająca się w jeden pulsujący obraz fantasmagoria wydarzeń – ekrany, zmieniające się kanały – wywołuje halucynacje skutecznie tłumiące rewolucyjny potencjał.

Filmowe i telewizyjne obrazy historii uniemożliwiają jakiekolwiek działanie. Zadaniem sztuki jest działanie prowokować². „Mało jest zrobić dobre dzieło sztuki… tego nie wystarcza. Należy wytworzyć warunki, w których by ono mogło oddziaływać” – pisał Władysław Strzemiński w liście do Juliana Przybosia z czerwca 1929 roku. Słowa te posłużyły za motto do eseju Andrzeja Turowskiego Parowóz dziejów towarzyszącego filmowi Anny Baumgart Zdobywcy słońca (2012)³. Odnaleziona po latach, bądź też wyobrażona (obie wersje są prawdziwe, obie są możliwe), historia pociągu wiozącego rewolucyjną sztukę z Moskwy do Berlina, by dopełnić dzieła przemiany świata, przypomina, że pociąg rewolucji – ten co najmniej dwuznaczny wehikuł nowoczesności, symbol postępu i narzędzie deportacji jednocześnie – ciągle kryje w sobie moc, nawet jeśli pozostaje ona skryta niczym dżinn w lampie.

Ten demon o dwuznacznej sile, zrodzony z ognia władca talentu i pokorny jego sługa, jest mistrzem baśni. Baśnią jest historia – toteż można i trzeba opowiedzieć ją na nowo. Historii nie tworzą wydarzenia, lecz opowieści i obrazy – filmy i fotografie, marzenia i sny o utopii, fantazje o władzy i równości, symbole i znaki. Produkują one sferę współczesnej pulpy pamięci i pulpy tożsamości, złożoną z ułamków, fragmentów, kawałków, odbić i klisz. Oglądając się wstecz, widzimy jedynie sen, który snuje kultura, ale snuje go skutecznie – produkując narracje o przeszłości i scenariusze na dzisiaj. Ta wspólnota obrazów umożliwia, a zarazem zaciemnia porozumienie – jak w ironicznym, niejednoznacznym przesłaniu Świeżych wiśni (z Appendixem, 2010), w których ustawienia hellingerowskie mają odsłonić emocje przeszłości, ale w ich centrum postawiona zostaje aktorka, która przecież odegrać może wszystko. Seans filmowy staje się seansem terapeutycznym i spirytystycznym zarazem.

Anna Baumgart, „Zdobywcy słońca” (2012)

„Nie pamiętam, wyobrażam sobie”

Andrzej Turowski w Parowozie dziejów przywołuje też, za Wyspą Hobsona Stefana Themersona, historię (baśń) o afrykańskim dyktatorze Republiki Bukumalańskiej, który cudem uniknął śmierci z rąk zrewoltowanych poddanych. Zamiast niego powieszono anonimową osobę, a on sam na pokładzie „Zmartwychwstania” ma trafić na odległą wyspę. Jest żywy, ale dla historii już martwy. Jak mu tłumaczy kapitan statku: „To, że pan żyje, jest prawdą fizyczną. To, że pan jest martwy, jest prawdą historyczną. Prawdy fizyczne są efektem pewnych zdarzeń, które działy się w przeszłości. […] Prawdy historyczne powstają za sprawą pewnych zdarzeń z przyszłości”⁴.

To właśnie robi Anna Baumgart, uruchamiając spojrzenie preposteryjne. Preposteryjny to tyle, co „absurdalny, sprzeczny ze zdrowym rozsądkiem” – absurdalnie łączy pre- i post- (Mateusz Salwa proponuje, by tłumaczyć go na polski jako poprzedniczy) i odwraca chronologię: to, co późniejsze, poprzedza to, co wcześniejsze. Historia preposteryjna nie wiedzie od przeszłości do teraźniejszości, lecz od teraźniejszości do przeszłości.

Nie tylko historia – cały mit nowoczesności w istocie domaga się opowiedzenia na nowo. Jak pisała Svetlana Boym, „wiek XX zaczął się od futurystycznych utopii i marzeń o nieskończonym rozwoju, a skończył na nostalgii i snach o powrocie do przeszłości. Wiek XXI nie może w tym szukać ratunku”. Z tego rozpoznania badaczka wyprowadza wizję zderzenia „ekscentrycznych nowoczesności, niezsynchronizowanych i niedotrzymujących sobie kroku zarówno w wymiarze czasowym, jak i przestrzennym” – nowoczesność jest zawsze „od” (off), poza centrum i zarazem z niego, jest opodal, na skraju i na przecięciu, jest odsunięta i „palma jej odbija”. Taka „»od-nowoczesność« (off-modernity) oznacza objazd, okrężną drogę prowadzącą na nowo w niezbadany potencjał projektu nowoczesnego. Odsłania nieprzewidziane przeszłości i zapuszcza się w boczne aleje nowoczesnej historii na marginesach błędu wielkich filozoficznych, ekonomicznych i technologicznych narracji o modernizacji i postępie”⁵. Tak właśnie jest w przypadku filmów Anny Baumgart; jej przedmiot zainteresowań Andrzej Turowski określa jako „nisze »wielkich spraw«”⁶ – gdzieś między pamięcią, jej zapisem na taśmie filmowej lub w dokumencie, a utrwalonymi konstrukcjami tożsamości narodowych i płciowych artystka znajduje pęknięcie, przez które wprowadza w zastaną narrację wirusa wyobraźni.

Anna Baumgart, „Zdobywcy słońca” (2012)

Awangarda – szerzej sztuka – jest polityczna. Susan Buck-Morss celnie ironizuje na temat krytyki wielkich dyktatorów – Stalina i Hitlera jako artystów-inżynierów społecznych, porównywanych do wielkich reżyserów czy twórców rzeźby społecznej. Badaczka pyta retorycznie, czy chodzi o to, że próbowali być artystami, czy raczej o to, że byli złymi artystami. Sztuka ma odrzucić swój status świata iluzji, by stać się utopijnym suplementem – tym dodatkiem, który w Derridiańskiej interpretacji nie tylko i nie tyle jest uzupełnieniem, ile czymś, co rozbija utrwaloną formę i zasadniczo ją kwestionuje. Pojawienie się suplementu z samej istoty demonstruje przecież jakiś brak wpisany w centralny projekt⁷. „Władza polityczna musi porzucić fantazję, że monopolizacja przemocy daje jej monopol nad tym, co rzeczywiste”⁸ – tu właśnie wkracza władza wyobraźni.

Anna Baumgart, „Zdobywcy słońca” (2012)

„Obraz jest zdolny do pokazania tego, co rzeczywiste”

Anna Baumgart pozwala, by sen o rewolucji i sen Historii dośnił się do końca, jednak końca definiowanego na jej prawach. Czasem – jak w filmie Synekdocha Warszawa (2012) – wystarcza sama zmiana perspektywy, przyjęcie spojrzenia peryferyjnego, by dokonać krytyki dominujących narracji. Ale właściwe działanie polega tu na przejęciu kontroli nad procesem śnienia. To sen świadomy – czy też jasny. Zgodnie z rozumieniem przyjętym przez Frederika van Eedena, poetę i psychiatrę holenderskiego, uchodzącego za twórcę tego pojęcia, sen świadomy – w który można też świadomie wejść – pozwala śniącej osobie zachować kontrolę nad nim, dzięki temu, że dysponuje ona wiedzą z jawy i możliwością działania („wolną wolą”). W rozmowie z Adamem Mazurem artystka tak właśnie definiowała korzyści płynące z odkrycia medium wideo – w 1997 roku, kiedy zrealizowała swój pierwszy film Zima, pokazany potem na WRO – jako narzędzia kontroli: „Dopiero film mnie wyzwolił. Wszystko zależało ode mnie i panowałam nad medium”⁹. Wideo (a także cyfrowe narzędzia zapisu) pozwalają na pełną kontrolę, ale też na ogląd intymny, na mocne podkreślenie osobnej, własnej perspektywy – i na wyzwolenie z obrazów zagnieżdżonych, narracji narzucających pożądane społecznie scenariusze działań. Na przecięciu z Historią wyłania się tutaj i toczy opowieść osobista.

To jeszcze inne rozumienie found footage – jako obrazu ukrytego we własnej nieświadomości i mającego władzę nad podmiotem, niczym złośliwe oprogramowanie. Praca krytyczna nie ustaje. Krótki film Prawdziwe? Lecą żurawie (2001), zapętlony w nieskończoność, odsłania mechanizm kradzieży tożsamości przez wielkie narracje o miłości romantycznej (oglądając telewizję w latach 70. czy 80. nie sposób było nie obejrzeć po wielokroć klasycznego dzieła Kałatozowa o wojnie, namiętności i zdradzie), a jednocześnie demonstruje świadomość tego stanu rzeczy. Oznacza przejęcie kontroli i rozbicie przezroczystości matrycy kultury, która wykraja pod swoje potrzeby nie tylko zachowania i postawy, ale też emocje: miłość (Prawdziwe?), wstyd (Świeże wiśnie), relacje matek i córek (Do Utworu o matce i ojczyźnie Bożeny Keff, 2008). Tego zresztą dotyczyły pierwsze prace wideo artystki – Filmy o miłości (1997–1999) – które pokazywała między innymi z Jak tresuje się dziewczynki Zbigniewa Libery, wpisując się w nurt krytyczny polskiej sztuki lat 90.

Najbardziej radykalnie demonstruje opisywany tu proces film Ekstatyczki, histeryczki i inne święte (2004)¹⁰. Prawda fizyczna doświadczenia kobiet dokonujących aktów samookaleczenia bądź nieartykułowanym krzykiem i wyciem wyrażających niezgodę na rzeczywistość, określona przez Annę Baumgart jako „donos na kulturę”, zostaje przetworzona w narrację, która nazywa i przewartościowuje ich praktyki – marginalne, a może nawet obsceniczne. Co ważne tutaj, i co powtarza się także w innych filmach, artystka wprowadza siebie w te narracje, pokazuje się jako bohaterka snu kultury, stale jednak zachowując dynamikę, w której jednocześnie jest się częścią sytuacji i jej reżyserką.

Anna Baumgart, „Zdobywcy słońca” (2012)

„Sztuka jest jak pożar – rodzi się z tego, co spala”

Katastrofa jawy (2005) opiera się na odrzuceniu wszystkich technik montażowych i mozolnym przeprowadzeniu widza z porządku snu w jawę. To doświadczenie osobiste, intymne, nawet dotkliwe, na tyle intensywne, że ogałacające z myśli o historii i kulturze – w pełnym tego słowa znaczeniu zmuszające do spotkania ze sobą samym. To punkt, w którym zaczynają się narracje Anny Baumgart, zawsze na przecięciu – między jawą a snem, historią i kulturą a egzystencją, zbiorową pamięcią a indywidualnym doświadczeniem, nieświadomością matrycy a jej świadomym przekształceniem, a także między przeżyciem, doświadczeniem a działaniem.

Zgodnie z sennikiem „widzieć we śnie rewolucję” oznacza zapowiedź nagłych, nieoczekiwanych zdarzeń, które zakłócą życie, ostrzega przed ważnymi wydarzeniami politycznymi i niepokojami w kraju itp. Byłaby to zatem jedna z tych dziwnych sytuacji, w których oznaka tożsama jest z tym, co przedstawia – rewolucja we śnie oznaczałaby rewolucję w życiu. Jest to jednak rewolucja o szczególnym charakterze – ponieważ samo pojęcie rewolucji wymaga dziś przeformułowania. Andrzej Turowski mówi w tym kontekście o „krytycznym uczestnictwie”¹¹.

Scenariusze kulturowe, przeciwko którym występuje Anna Baumgart, działają dziś w dużym stopniu siłą bezwładu. Zwraca na to uwagę Ewa Domańska w książce Historia egzystencjalna, kiedy przywołuje krytykę Julii Kristevej, piszącej o zwrocie od rewolucji do rewolty – kryzys Władzy i Prawa miałby sprawić, że jedyną możliwą strategią krytyczną pozostaje przemieszczenie i gra, spektakl¹². Domańska postuluje powołanie do życia „mocnego podmiotu” – sprawczego i przekonanego o swojej sprawczości. To zadanie dla każdego z osobna. Zadanie to wykonuje w swojej sztuce Anna Baumgart. Obrazy znalezione (found footage) – w historii i w nieświadomości – służą jej do wysnucia snu świadomego, który pozwala odnaleźć na nowo podmiot kultury i podmiot historii.

1 Jean-Luc Godard, Histoire(s) du cinéma (1988–1998). Wszystkie motta w artykule pochodzą ze ścieżki dialogowej z tego filmu.

2 Anna Baumgart poza twórczością artystyczną podejmuje też wiele działań, nazwijmy je, dospołecznych, czego przykładem – niejedynym – niegdyś Café Baumgart/Libera, prekursorska wobec istniejących dziś klubokawiarni, przywracająca tradycję kawiarni artystycznych jako miejsca spotkań, dyskusji, akcji.

3 Andrzej Turowski, Parowóz dziejów / Anna Baumgart, Zdobywcy słońca (DVD), Instytut Wydawniczy Książka i Prasa, Warszawa 2012, s. 8.

4 Tamże, s. 101. Cytat z Wyspy Hobsona w przekładzie Ewy Kraskowskiej.

5 Svetlana Boym, The Off-Modern Mirror, „E-flux” nr 19, @http://www.e-flux.com/journal/the-off-modern-mirror/.

6 Andrzej Turowski, Parowóz dziejów…, s. 103.

7 Por. Jacques Derrida, „To niebezpieczne uzupełnienie…”, [w:] O gramatologii, przeł. Bogdan Banasiak, Oficyna Wydawnicza, Łódź 2011, s. 191–217.

8 Susan Buck-Morss, Dreamworld and Catastrophe. The Passing of Mass Utopia in East and West, MIT Press, Cambridge 2000, s. 66.

9 Imperatyw. Z Anną Baumgart rozmawia Adam Mazur, [w:] Katalog wystawy: Anna Baumgart Zdobywcy słońca / Andrzej Turowski Parowóz dziejów, Atlas Sztuki nr 56, Łódź 2012, @http://www.atlassztuki.pl/pdf/baumgart-turowski3.pdf, s. 4.

10 Wyczerpująco analizuje go Agata Araszkiewicz w książce Nawiedzani przez dym, Czas Kultury, Poznań 2013.

11 Dziura w całym. O Parowozie dziejów, historii sztuki i współczesnych instytucjach z Andrzejem Turowskim rozmawia Adam Mazur, [w:] Katalog wystawy…, @http://www.atlassztuki.pl/pdf/baumgart-turowski5.pdf, s. 3.

12 Ewa Domańska, Historia egzystencjalna. Krytyczne studium narratywizmu i humanistyki zaangażowanej, Wydawnictwo Naukowe PWN, warszawa 2012, s. 136 (przyp. 40).

Film wideo Anny Baumgart Zdobywcy Słońca zrealizowany został przy wsparciu galerii Atlas Sztuki.