Sztuka i emancypacja w Indiach

Rok 1967. W Mithili – regionie położonym na północy Indii, u podnóża Himalajów – już drugi rok trwa katastrofalna susza. Tymczasem rządowa agencja sztuki, zainteresowana lokalnym, tworzonym wyłącznie przez kobiety malarstwem mithilskim, wysyła do miasteczka Madhubani artystę Bhaskara Kulkarniego. W tym samym roku rodzi się Urmila. Jest dalitką – przynależy do jednej z kast niedotykalnych: osób wykluczonych społecznie, ekonomicznie i edukacyjnie. Mimo, że Kulkarni w swych badaniach skupiał się wyłącznie na wysoko urodzonych braminkach i kajasthach, jego wizyta odmieni także los Urmili Devi, która już niebawem stanie się symbolem mithilskiej rewolucji kulturalnej i społecznej.

Bóg Wisznu-Matsja oraz bogini Lakszmi sygnowane Ayyā Devī przed 1988 r. MAP 11455 dar A.K. Misry, dzięki uprzejmości Muzeum Azji i Pacyfiku im. Andrzeja Wawrzyniaka w Warszawie

Ćandrama sygnowane Mundrikā Devī (I) przed 1988 r. MAP 11440 dar A.K. Misry, dzięki uprzejmości Muzeum Azji i Pacyfiku im. Andrzeja Wawrzyniaka w Warszawie

Aripan – malarstwo podłogowe w domu malarki Urmili Devi, Dźitwarpur, 2022 r. fot. Pola Krzesiak, dzięki uprzejmości Muzeum Azji i Pacyfiku im. Andrzeja Wawrzyniaka w Warszawie

Rasa-mandala – taneczny krąg Kryszny i pasterek sygnowane Heema Devi przed 1988 r. MAP 11495 dar A.K. Misry, dzięki uprzejmości Muzeum Azji i Pacyfiku im. Andrzeja Wawrzyniaka w Warszawie

Sztuka (prywatna) kobiet

Z okazji rodzinnych uroczystości i świąt kobiety mithilskie malowały – na podłogach i ścianach swoich domów – kompozycje zapewniające pomyślność i dobrobyt. Niedostępne z zewnątrz murale obrazują, funkcjonującą jeszcze pod koniec XX w., zasadę pardy, która sprowadzała działalność kobiet do prywatnej sfery domowej. Zafascynowanemu twórczością mithilskich kobiet Kulkarniemu udało się namówić kilka z nich do przeniesienia kompozycji na papier. W efekcie tych – zdawać by się mogło – niewinnych działań, mithilskie kobiety stały się głównymi żywicielkami rodzin. O możliwość sprzedawania swoich dzieł niejednokrotnie musiały toczyć boje ze swoimi mężami i ojcami.

Muzeum Azji i Pacyfiku w Warszawie posiada wyjątkową w skali światowej, największą w Europie kolekcję obrazów z wczesnego okresu malarstwa mithilskiego na papierze z lat 1971–1988, która odzwierciedla przekrój zmian społecznych, nie tylko w kwestii emancypacji kobiet, lecz także równouprawnienia grupy dalitów.

Style malarstwa mithilskiego

W indyjskim społeczeństwie zorganizowanym w hierarchicznym systemie klasowo-kastowym nawet sztuka przynależała do poszczególnych grup. Każda z nich mogła tworzyć tylko w przypisanym sobie stylu. Braminki – najwyższa z klas – tworzyły w stylu barwnym, który ze względu na dominację tej klasy w życiu publicznym był najbardziej promowany przez rządowe instytucje, tym samym stał się najbardziej popularny. Przykładów stylu barwnego na wystawie „Barwy holi” znajdziemy najwięcej. Za farby służyły wtedy barwne proszki – te same, których używa się podczas święta Holi. Rozpuszczano je w wodzie, mieszając z asafetydą (żywicą stosowaną w kuchni indyjskiej jako przyprawa) i nakładano cienką warstwą. Malarstwo na papierze powstało, by wydobyć z biedy ten nękany suszami rolniczy region, wykorzystywano więc to, co było łatwo dostępne.

Dom Sity Devi w miejscowości Dźitwarpur 2022 r. fot. Barbara Banasik, dzięki uprzejmości Muzeum Azji i Pacyfiku im. Andrzeja Wawrzyniaka w Warszawie

Urmila Devi 2022 r. fot. Pola Krzesiak, dzięki uprzejmości Muzeum Azji i Pacyfiku im. Andrzeja Wawrzyniaka w Warszawie

Zdjęcie wykonane podczas badań terenowych w warsztacie kooperatywy artystycznej i marki modowej Madhubani Paints, Darbhanga, Mithila, marzec 2020, dzięki uprzejmości Muzeum Azji i Pacyfiku im. Andrzeja Wawrzyniaka w Warszawie

Urmila Devi

Pionierki malarstwa mithilskiego na papierze szybko zdobyły rozgłos. Wokół nich powstały nieformalne szkoły malarskie. Do jednej z nich – Sity Devi – trafiła wspomniana nastoletnia (wydana za mąż w wieku 10 lat) Urmila. Do malowania zachęciły ją starsze sąsiadki. Dziewczyna początkowo malowała tak, jak braminki – w stylu barwnym. To właśnie te obrazy kuratorka wystawy – odnalazła w kolekcji Muzeum Azji i Pacyfiku.

Dziś Urmila Devi jest najwybitniejszą przedstawicielką nowego stylu tatuażowego malarstwa mithilskiego – stworzonego przez dalitów do opowiadania ich historii, tradycji i zwyczajów. Z zarobionych na sprzedaży obrazów pieniędzy Devi była w stanie wybudować dla swojej rodziny dwa duże domy i wykształcić swoje dzieci (syn również jest malarzem). Artystka wykłada na wydziale malarstwa Uniwersytetu w Patnie.

Kryszna w koronie drzewa kadamba autorstwo nieustalone przed 1978 r. MAP 4580, dzięki uprzejmości Muzeum Azji i Pacyfiku im. Andrzeja Wawrzyniaka w Warszawie

Świętu ku czci Rahu sygnowane Urmila Devi przed 1978 r. MAP 4606, dzięki uprzejmości Muzeum Azji i Pacyfiku im. Andrzeja Wawrzyniaka w Warszawie

Za pośrednictwem pokazanej na wystawie Barwy holi kolekcji malarstwa mithilskiego można snuć opowieść o emancypacji kobiet i dalitów, równouprawnieniu i opresyjności systemu kastowego. Prezentowana opowieść o sztuce stanowi świadectwo wyrazu potrzeb estetycznych, ukształtowanego przez otoczenie języka wizualnego i wrażliwości artystycznej, zapoznanie z którymi poszerza granice naszego rozumienia świata. Wystawa Barwy holi powstała z momentu zachwytu i takie momenty stara się tworzyć dla widzów.

Wystawa Barwy holi będzie prezentowana w Muzeum Azji i Pacyfiku im. Andrzeja Wawrzyniaka (ul. Solec 24) od 22 listopada 2024 do 1 czerwca 2025.