„Sensibilizm 1957-2017” w Galerii Działań
Sensibilizm to wciąż intrygujące zjawisko artystyczne powstałe w połowie lat 50. XX wieku w środowisku studentów i absolwentów PWSSP (obecnie ASP) we Wrocławiu. Nazwa, wymyślona przez inicjatora nurtu, Kazimierza Głaza, pochodzi od sensibilatorów – związków chemicznych doczulających barwniki stosowane w przemyśle ceramicznym, z którymi studenci PWSSP zapoznawali się w ramach praktyk w zakładach w Wałbrzychu.
W momencie zaistnienia sensibilizm przede wszystkim dystansował się wobec ówczesnych dyskusji zafiksowanych na opozycji realizm – abstrakcjonizm, sensibilizm uznawał je za pozorne i deklarował – celowo enigmatycznie – wchłanianie wszystkich kierunków w sztuce.
Był -izmem raczej w ironicznym sensie, kierował uwagę na pewien stan świadomości przejawiający się w aktywności zarówno na styku (i w połączeniu) różnych dyscyplin sztuki (sztuk wizualnych, akcyjności, teatru i parateatru), jak i w swobodnym wchodzeniu na tereny zaanektowane dla naukowych rozważań i literatury. Propagowany stan świadomości w zupełnie swoisty sposób łączył wyczulenie na absurd z asemantyczną medytacją rzeczywistości (wraz z ewentualnie obecną w niej sztuką); w docenianiu poczucia humoru odnajdywał nie tylko ducha zabawy, lecz także drogę do przekraczanie schematów poważnej refleksji.
Sensibiliści zapoczątkowali działania happeningowe w Polsce, gdy jeszcze nie był znany termin happening (spektakle-akcje w teatrze Kameralnym we Wrocławiu odbyły się w maju 1957) – a wydrukowany manifest sensibilizmu Kazimierza Głaza w formie ulotki kolportowany był w czerwcu 1957 w Kazimierzu Dolnym (druk ten 27.05.1957 uzyskał zezwolenie cenzury). Mamy zatem podstawy, by w 2017 roku świętować jubileusz 60-lecia sensibilizmu, niewątpliwie korespondujący ideowo z programem „100 lat awangardy w Polsce”, do którego wystawa w Galerii Działań została włączona.
Najaktywniejszymi animatorami tego nurtu byli oprócz Kazimierza Głaza, Michał Jędrzejewski i Wiesław Zajączkowski, a także Zbigniew Makarewicz, jednak sensibiliści nigdy nie zamierzali tworzyć formalnego ugrupowania, raczej zależało im na „doczulaniu” świadomości (nie tylko artystycznej) w różnych środowiskach, prowadząc swoje oddzielne codzienne drogi profesjonalne (w tym także artystyczne). Z tego powodu dorobek sensibilizmu jest rozproszony, a zatem warto poświęcić uwagę na jego tropienie, prezentowanie i konfrontowanie z dzisiejszymi realiami, bo fenomen ten po raz kolejny ujawnić może swój inspirujący potencjał fermentu. Wśród awangardowych tradycji zaistniałych w powojennym Wrocławiu można śmiało odnaleźć wątek prowadzący od sensibilizmu do Pomarańczowej Alternatywy.
Ekspozycja w Galerii Działań zaczyna się od sali zaaranżowanej w klasyczno-muzealnym stylu; za szybami w dyskretnych czarnych ramach prezentowane są fotograficzne i tekstowe materiały tworzą legendę sensibilizmu. Na 4 fotografiach dużego formatu przedstawiono wydarzenia z udziałem W. Gombrowicza, J. Jaremy, K. Głaza, M. Jędrzejewskiego, W. Zajączkowskiego i W. Jankowiaka, które wpisać można w ideę Sensibilistycznego Teatru Pojedynczych Kadrów. Obok manifesty Kazimierza Głaza (drukowany z 1957 roku i mówiony z 1993), rysunkowy zapis akcji pre-happenigowej z 1957 roku wykonany przez Michała Jędrzejewskiego oraz kopie notatek prasowych z tamtego czasu zapowiadających to wydarzenie. Uzupełnienie zawartości tej sali stanowią 2 autorskie plakaty: „czarny” – z diagramem genezy historycznej sensibilizmu (autorzy: K. Głaz & M. Jędrzejewski) i „biały” – z przetworzoną mapą Europy (autor: Michał Jędrzejewski).
Drugie pomieszczenie wystawy zaaranżowano w rodzaj czytelni publikacji sensibilizmu; część z nich znajduje się na stole, inne lewitują nad nim; część publikacji jest drukowana, inne wykonane są ręcznie, a nie brakuje też skoroszytów z kopiami dokumentów; roboczy i detektywistyczny charakter tego miejsca podkreśla zawieszona z góry lupa udostępniona widzom. Po prawej stronie mały zestaw reprodukcji prac dotyczących zagadnień społecznych: „Cezar Piramid”, „Globalista/alterglobalista”, „Myślimy za was”, „Ludzkość oczekująca na kolejne błędne teorie”. W przejściu do następnej sali dwa dokumenty: fotografia i diagram z Kongresu Patagońskiego w (Łódź,1962) oraz „Wytyczne programowe” (Wrocław, 2001). W całej wystawie widoczna jest dekonstrukcja układu chronologicznego na rzecz subiektywnie pojętego układu ideowego.
W największej, trzeciej sali zwracają uwagę przede wszystkim dwie przestrzenne instalacje. Pierwsza dynamiczna konstrukcja, wykorzystująca zaburzenia architektonicznych pionów i poziomów zawiera: fotomontaż „Sensybilizm” (1958), fotografię ulicznego lampionu w Wałbrzychu (1986), dwie spore drewniane szpule (jedną do toczenia na podłodze, drugą do obracania ponad głowami widzów) oraz skośną półkę pod sufitem z rysunkiem pojęciowym „Horyzont myślowy”. Na dolnej szpuli z jednej strony pseudo-łacińska formuła „sens-ibi-lism”, z drugiej tekst „Kopnął piorun”; na szpuli wiszącej: figura niemożliwa z pięcioma globusami i rysunek „Wschód – Zachód”.
Druga instalacja ma zdecydowanie statyczny, nawet hieratyczny charakter. Tworzą ją: czarny fortepian, czarna drabina (obiekt sensibilistyczny Zbigniewa Makarewicza z 2003 roku), pionowy pas granatowej tkaniny z powiększonym rysunkiem Michał Jędrzejewskiego „Strzała zwykła i bezcieniowa”, mała plansza zawieszona w powietrzu „Dzień/Noc (negatyw)” i duża „Klucz do piątego wymiaru” na ścianie, a obok fotografia antycznego portretu twórcy sensibilizmu. Kontrast, czy dialog tych dwóch instalacji to klucz do szóstego wymiaru sensibilizmu, a ich pokrewieństwo z dziedziną teatru jest zamierzone i nieuniknione. Obok bowiem mamy dwa fotograficzne dokumenty sensibilistycznych wpływów w dziedzinie scenografii: telewizyjnej („Stara kobieta wysiaduje”, 1975) i wystawienniczej („wystawa z akwariami”, 1987).
Osobny zestaw w tej sali tworzą przykłady utopijno-absurdalnych projektów architektoniczno-pojęciowych Michała Jędrzejewskiego (projekty Instytutu Sensibilistycznego i Instytutu Iluminacji Krajobrazu).
I wreszcie znajdujemy dwie reprodukcje legendarnego banknotu „Funt Patagoński” (1958) – równowartość braku 100 zł, zaprojektowanego przez Wiesława Zajączkowskiego. A na puentę mamy kompozycję reprodukcji grafik Kazimierza Głaza z czasopisma „High Park” z dominującym elementem celtyckim.
Wystawa pomyślana została też jako przestrzeń do działań performatywnych: w trakcie Wieczoru Performansu (14.05.2017) przygotowanego we współpracy z Międzynarodowym Festiwalem Sztuki Interakcje wystąpili w niej artyści ze Szwajcarii, Niemiec i Polski a 2.06.2017 odbył się Koncert Młodych Kompozytorów Muzyka Nowa, na którym przedstawione zostały utwory kompozytorów z klasy kompozycji prof. Stanisława Moryto warszawskiej Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina.
Grzegorz Borkowski
Sensibilism is an intriguing artistic phenomenon that emerged among the students and graduates of the PWSSP (National Academy of Plastic Arts, currently the Academy of Fine Arts) in Wrocław in the mid-1950s. Its name was coined by the initiator of this artistic trend, Kazimerz Głaz, and is derived from sensitizers – chemical substances which sensitize pigments used in the ceramics industry. Students of the PWSSP had a chance to become familiar with them during their internships at industrial plants in Wałbrzych.
From the moment of its inception, sensibilism sought to undermine the opposition between realism and abstractionism which dominated the art discourse at that time – sensibilism considered it as something ostensible and declared – in a deliberately enigmatic manner – the absorption of all directions in art. The movement self-identified as an “-ism” ironically; it aimed to express a certain state of consciousness that manifested itself in activities combining various forms of art (visual art, theatre, action art, and paratheatre) and in the spheres reserved for science and literature. This state of consciousness combined in its own way a keen sense of the absurd with an asemantic meditation on reality (which could optionally include art); its celebration of humor became a way to awaken the spirit of play and to transgress the patterns of serious reflection.
The sensibilists pioneered happenings in Poland before the term “happening” was even known (their performances-actions took place in the Kameralny Theatre in Wrocław in May 1957) – Kazimierz Głaz’s manifesto of sensibilism was printed and distributed in the form of pamphlets in Kazimierz Dolny in June 1957 (the print was approved by the office of censorship on 27 May 1957). In 2017, we celebrate the 60th anniversary of sensibilism which corresponds with the 100th anniversary of the Polish avant-garde – a celebration which includes the Action Gallery’s exhibition.
The key figures of sensibilism included Kazimierz Głaz, Michał Jędrzejewski, Wiesław Zajączkowski, as well as Zbigniew Makarewicz. However, the sensibilists never intended to create a formal group. Rather, they sought to “sensitize” the consciousness (and not just the artistic kind) in various communities while following their own professional paths (including the artistic ones). For this reason, the legacy of sensibilism is dispersed. Therefore, this phenomenon needs to be explored, presented, and confronted with today’s reality, so as to enable it to reveal its inspiring potential of artistic ferment. A closer examination of the post-war avant-garde in Wrocław reveals a link between sensibilism and the Orange Alternative (Pomarańczowa Alternatywa).
The exhibition at the Action Gallery starts in a classic museum-style room; the history of sensibilism is documented with photographic and textual materials presented in black frames behind glass. Four large-format photographs show the events attended by W. Gombrowicz, J. Jaremy, K. Głaz, M. Jędrzejewski, W. Zajączkowski, and W. Jankowiak and subscribe to the idea of the Sensibilist Theatre of Single Frames. Alongside them Kazimierz Głaz’s manifestos (the printed one from 1957 and the spoken one from 1993), Michał Jędrzejewski’s drawing of the pre-happening action, as well as copies of press releases for this event, are exhibited. The room also includes two authorial posters – the “black” one with a diagram of the historical development of sensibilism (authors: K. Głaz & M. Jędrzejewski) and the “white” one with a modified map of Europe (author: M. Jędrzejewski).
The second exhibition space is a sort of a reading room filled with sensibilist publications; some of them lay on the table, while other ones levitate above it; some are printed, while others are handmade; there are also folders with copies of documents; a magnifying glass, which hangs from the ceiling, can be used by the visitors, and gives the room its quasi-detective and work-like character. On the right side of the room, a small collection of reproductions of socially involved works is exhibited: “The Caesar of the Pyramids”, “Globalist/Alterglobalist”, “We Think For You”, “Mankind Waiting for More False Theories”. In the corridor leading to the next room two documents are presented: a photograph and a diagram from the Patagonian Congress (Łódź, 1962) as well as the congress’s “Programmatic Guidelines” (Wrocław, 2001). The entire exhibition abandons the chronological order in favor of a subjective conceptual layout.
The third and largest exhibition room features two spatial installations. The first dynamic structure makes use of the distortion of vertical and horizontal planes. It features the photomontage “Sensibilism” (1958), a photograph of a street lantern in Wałbrzych (1986), two large wooden spools (the first one is meant to be rolled across the floor while the second one rotates over the visitors’ heads), as well as a slanted shelf under the ceiling with a conceptual drawing entitled “Thought Horizon”. The first spool has the pseudo-Latin phrase “sens-ibi-lism” written on one side and an inscription saying “Struck by lightning” on the other; the hanging spool features an impossible object with five globes and a drawing titled “East – West”.
The second installation is much more static and hieratic. It is made up of a black piano, a black ladder (Zbigniew Makarewicz’s sensibilist object from 2003), a vertical strip of black fabric with the enlarged drawing “Ordinary and Shadowless Arrow” by Michał Jędrzejewski, a small board “Day/Night (negative)” hanging in the air, a large board “The Key to the Fifth Dimension” hanging on the wall, as well as a photograph of an antique portrait of the founder of sensibilism. A contrast or a dialogue between these two installations is the key to the sixth dimension of sensibilism; their affinity with theatre is intentional and inevitable. Apart from the installations, there are also photographs documenting the influence of sensibilism on television set design (“An Old Woman Broods”, 1975) and exhibition design (“exhibition with aquariums”, 1987).
This room also contains examples of Michał Jędrzejewski’s utopian-absurdist architectural and conceptual projects, namely works created within the Sensibilist Institute and the Institute of Landscape Illumination.
Finally, there are two reproductions of the legendary “Patagonian Pound” (1958) designed by Wiesław Zajączkowski, whose value is equal to the lack of one hundred zlotys. The exhibition is complemented by reproductions of Kazimierz Głaz’s graphics from the “High Park” magazine with their dominant Celtic elements.
The exhibition is also intended as a space for performative activities: The Evening of Performance (14 May 2017) organized in cooperation with the International Art Festival Interactions featured artists from Switzerland, Germany and Poland, while the Concert of Young Composers New Music (2 June 2017) featured the works of composers who attended prof. Stanisław Moryto’s classes at the Fryderyk Chopin University of Music.
Grzegorz Borkowski
Translated by Agata Klichowska
Przypisy
Stopka
- Wystawa
- Sensibilizm 1957-2017. Dokumentacja primordialna ze zbiorów Michała Jędrzejewskiego / Sensibilism 1957 – 2017. Primordial Documentation from the Collection of Michał Jędrzejewski
- Miejsce
- Galeria Działań, Warszawa
- Czas trwania
- 12.05 - 12.06.2017
- Osoba kuratorska
- Grzegorz Borkowski
- Strona internetowa
- galeriadzialan.hg.pl
