„Polityka cyborgów” w Galerii Miejskiej Arsenał w Poznaniu

Polityka cyborgów w kulturze postmedialnej

Ciągły przyrost urządzeń elektronicznych w życiu człowieka skłania do pytania o to, czy staliśmy się cyborgami. Na to pytanie niektórzy odpowiadają twierdząco^[1]. Wszyscy jesteśmy cyborgami, dlatego że nadeszły takie czasy, zmieniła się kondycja człowieka. Postrzegany jest on dzisiaj jako istota hybrydyczna, po części biologiczny organizm, a po części istota interaktywna, elektryczna, mechaniczna, za sprawą swoich przedłużeń. Cyborg to organizm cybernetyczny, a więc organizm, w którym obecne są obieg informacji i energii, sterowane w programowalny sposób. Cyborg rozumiany jest także jako coś, co przekracza binarne opozycje pomiędzy żywym i martwym, kulturowym i przyrodniczym, zwierzęcym i ludzkim.

Istotne jest wskazanie na bycie pomiędzy, w zawieszeniu, dlatego że z jednej strony zgodzimy się, że określające nas urządzenia elektroniczne tworzą z nami jedność, ale z drugiej – wiemy doskonale o tym, że cyborgi tworzone są w scenariuszach fantazji naukowych^[2]. Można niewątpliwie mówić o stopniowaniu bycia cybernetycznym. W pierwszym etapie chodzi o ekstensje organizmu pod postacią sprzętu komputerowego i elektronicznego. W drugim etapie warto wziąć pod uwagę inkorporacje, implanty i protezy. W trzecim etapie można odnieść się do sztucznych ciał, w których przechowywane byłyby umysły.

Zjawisko cyborga jednocześnie związane jest z kosmonautyką i zbrojeniami^[3]. Pomysł wytworzenia cybernetycznego organizmu ściśle związany jest z chęcią przemieszczania się w przestrzeni kosmicznej bez skafandra, zabezpieczeń. Ten fantazmat mocno określa przedmiot zainteresowania. Tylko wyjątkowe wyposażenie jest w stanie sprostać takiemu celowi. Utrzymując podobny pułap oczekiwań, warto wspomnieć, że powstają równolegle zarówno cybernetyczni wojskowi, roboty służące jako żołnierze, jak i zewnętrzne szkielety służące za ekstensje dla żołnierzy. Te ostatnie pozwalają podnosić ciężary przekraczające ludzkie możliwości. Są także czymś w rodzaju współczesnej zbroi.

W wymiarze artystycznym spotykamy różnego rodzaju sytuacje. W nich aktywną rolę odgrywają czujniki, sensory badające pracę ludzkiego organizmu, służące do monitorowania pulsu, ciśnienia krwi, temperatury ciała, a także czytniki fal mózgowych. Artyści ukazują wspomniane trzy etapy zespalania się człowieka z osprzętem komputerowym i elektronicznym. Pierwszy, na którym urządzenie jest partnerem, obserwatorem. Drugi, gdzie chodzi o inkorporację, a dzieło sztuki jest świadectwem tego procesu. A także trzeci jako idea ucieleśniana przez roboty, w ramach której organizm jest od początku do końca sztuczny, a żywym elementem jest zestaw reguł i słownik, zastępujące jako język inteligencję.

Warte postawienia w tym kontekście są pytania o to, w jaki sposób cyborg się uspołecznia^[4]. Co potrzebne jest po stronie wspólnoty do tego, by cyborg mógł zostać zaakceptowany? Jakie problemy społeczne prowokuje stawanie się cyborgiem? Czy zasadnicza oś, jaką dostrzegamy między żywym i sztucznym, jest jednocześnie linią sporu między zwolennikami rozwiązań tradycyjnych, konserwatywnych a liberałami lub rewolucjonistami? Czy kapitał jako taki z góry przesądził, w jaki sposób prowadzone będą badania nad sztuczną inteligencją? Czy sztuka interaktywna ma za cel stać się czymś popularnym, powszechnym?

„Polityka cyborgów”, widok wystawy

„Polityka cyborgów”, widok wystawy

„Polityka cyborgów”, widok wystawy

„Polityka cyborgów”, widok wystawy

„Polityka cyborgów”, widok wystawy

„Polityka cyborgów”, widok wystawy

Na wystawie zaprezentowanych zostało pięć osób: Barbara Konopka, Jakub Jasiukiewicz, Paweł Janicki, Andrzej Wasilewski oraz Marek Rogulski. Pierwsza artystka prezentuje zestaw wideo, w którym znajdują się takie prace jak: Alice & Aibo (2003), Memetic Infection (2003), Hibernating Chips (1999) oraz Binary Notes (1998). Każdy z tych filmów na swój sposób opowiada o inwazyjnym^[5] charakterze technologii językowych i komputerowych, o ich przenikaniu się i synergii z ciałem ludzkim. Autorka problematyzuje granice i związane z nimi dualizmy: żywe a sztuczne, kulturowe a techniczne, umysłowe a informacyjne. Pomimo tego, że wyjściowym medium jest wideo, istotnymi aspektami są dźwięk oraz tekst, który często wybiega na pierwszy plan, pod postacią mozaiki, ornamentu lub haseł i komentarzy. Wzmacnia to poczucie obcowania z metamedium.

Jakub Jasiukiewicz, wypowiadający się również w medium ruchomego obrazu, odwołuje się do tytułowego dla wydarzenia pojęcia, odnosząc je do aktualnej, pandemicznej sytuacji. W swoim eseju Sztuczne oddychanie (2021) prezentuje sytuację, jaka wiąże się z dystrybucją i użyciem respiratorów. Co ciekawe, w tej perspektywie, wszyscy ci, którzy z przyczyn od siebie niezależnych znaleźli się w najskrajniejszej sytuacji zagrożenia życia, stają się cyborgami mimo woli.

Paweł Janicki pokazuje nam, w jaki sposób wykorzystać można aplikację internetową do wygenerowania sytuacji synergii między interaktorem a artefaktem. W jego Ogrodzie mechanicznym według Tytusa Czyżewskiego (2011-2019) znaleźć można układane w dwie serie słowa, które za sprawą odzwierciedlanych w ramach obrazu postaci odbiorców zderzają się ze sobą, generując przy tym dźwięk. W warstwie symbolicznej przywoływane są tutaj motyle i kwiaty, których nazwy pochodzą z utworu literackiego znanego formisty i futurysty.

Andrzej Wasilewski również w odniesieniu do utworu literackiego, tym razem francuskiego poety i krytyka Charlesa Baudelaire’a, buduje narrację Kwiaty zła (2018) w oparciu o bazy danych. Jego hybrydyczny obiekt to czerpiący z zasobów internetu program, którego rezultaty przekładane są na ruch sztucznych kwiatów, tańczących i rzucających cienie na ścianę. Obszerne dane statystyczne, które są zaciągane z sieci, przedstawiane są na osobnym ekranie. To interpasywne^[6] dzieło karmi się złem generowanym przez ludzkość.

Marek Rogulski rozwija refleksję na temat kondycji współczesnej cywilizacji przy pomocy materializacji pewnych idei i sztuki pojęć. Jego ICS Systems (2020) to z jednej strony solidny, masywny, stalowy przedmiot, z drugiej strony – artysta wprowadza go w eteryczny, inteligibilny kontekst związany z nową humanistyką. Jak stwierdza, chodzi mu o wypracowanie alternatywnych kategorii, lepiej pasujących do zastanej rzeczywistości cyrkulacji wartości. Obiekt jednocześnie ukazuje podobieństwo do mównicy i zwoju, odnosi się do pary pojęć wiedza – władza oraz nawiązuje do tradycyjnych sposobów przechowywania informacji.

Roman Bromboszcz

^{[1] W. J. Mitchel, Me++. The Cyborg Self and The Networked City, London 2003, s. 169-188.
[2] D. Bell, An Introduction to Cybercultures, London 2003, s. 140-141.
[3] M. Marcela, Manifesty cyborgów: awangardowa wizja fuzji kobiety z maszyną (Hannah Hoch – Giannina Censi – Mina Harker) [w:] Zagadnienia Rodzajów Literackich 56 2 2018
[4] A. F. Pawlak, Cyberimmortalizm. Cyfrowy postczłowiek jako transhumanistyczny projekt XXI wieku [w:] (red.) P. Szymczyk, K. Maciąg, Cyber + Media, Lublin 2018
[5] R. Brodie, tłum. P. Turski, Wirus umysłu, Łódź 1996, s. 50-51.
[6] P. Zawojski, Cyberkultura. Syntopia sztuki, nauki i technologii, Warszawa 2010, s. 167-170.}