„po/wy/miary” w Pawilonie Czterech Kopuł

Troje artystów – Dorota Nieznalska, Jörg Herold, Katarina Pirak Sikku – podąża śladem pseudonaukowych antropologicznych badań wykorzystywanych do celów skierowanych przeciwko człowiekowi i poprzez sztukę zadaje pytania, jak wytłumaczyć resentymenty wobec obcych, ich trwałość i aktualność. Wystawa została zorganizowana w 80. rocznicę wybuchu II wojny światowej.

Punktem wyjścia wystawy jest wieloczłonowa instalacja Doroty Nieznalskiej, która powstała jako efekt badań artystki w archiwum Instytutu Niemieckich Prac na Wschodzie (Institut für Deutsche Ostarbeit, IDO), założonego przez Generalnego Gubernatora Hansa Franka w Krakowie w 1940 r. Jedna z sekcji tego instytutu zajmowała się naukowym opracowaniem danych antropologicznych różnych grup etnicznych mieszkających na południu i wschodzie okupowanej Polski. Zebrane za pomocą pomiarów, ankiet, fotografii i badań lekarskich dokumenty miały służyć udowodnieniu, że wybrane grupy nie nadają się do germanizacji i w związku z tym niektóre z nich powinny ulec likwidacji.

Badania Nieznalskiej skłoniły również niemieckiego artystę Jörga Herolda, archeologa dokumentalistę, który od lat w swoich pracach podejmuje tematykę badań ras, nawiązując w nich do wywodów XIX-wiecznych teoretyków: niemieckiego antropologa J. F. Blumenbacha czy włoskiego psychiatry i kryminologa C. Lombrosa, do stworzenia nowego dzieła. Instalacja Herolda Ostarbeit jest pewnego rodzaju rozszerzeniem prac polskiej artystki i symbolicznym zamknięciem badań naukowców pracujących dla nazistowskiego instytutu.

Polsko-niemiecką perspektywę poszerza prezentacja prac Katariny Pirak Sikku ze Szwecji. Artystka, badając historię swojej rodziny należącej do grupy etnicznej Saamów, wykorzystuje zbiory archiwalne byłego Państwowego Instytutu Biologii Rasowej w Uppsali – instytucji, która była pierwszą państwową placówką na świecie zajmującą się naukowym rasizmem. Badania przeprowadzone przez instytut, zestawiające cechy typowe dla „czystej szwedzkiej etniczności”, doprowadziły w latach 30. i 40. do zwiększenia liczby osób poddanych sterylizacji – byli to m.in. niepełnosprawni fizycznie i intelektualnie, a także przedstawiciele tzw. gorszych ras. Wypracowane metody badań tego instytutu zostały później zaadaptowane i rozwinięte przez nazistowskich naukowców pracujących dla III Rzeszy.

Joerg Herold, „Ostarbeit”

Joerg Herold, „Ostarbeit”

Dorota Nieznalska, „Kolekcja Institut für Deutsche Ostarbeit”

Dorota Nieznalska, „Kolekcja Institut für Deutsche Ostarbeit”

Dorota Nieznalska i Dariusz Sitek, „Badania Sektion Rassen- und Vokstumsforschung”

Dorota Nieznalska i Dariusz Sitek, „Badania Sektion Rassen- und Vokstumsforschung”

Joerg Herold, „Ostarbeit. Herr H. auf Reisen”

Katarina Pirak Sikku, widok wystawy

Katarina Pirak Sikku, widok wystawy

Joerg Herold Ostarbeit, „Lochkarte Rassenamt SS”

Katarina Pirak Sikku, widok wystawy

Katarina Pirak Sikku, widok wystawy

W swojej nowej realizacji Pirak Sikku sięga do problemów współczesnych dotykających Saamów dzisiaj, ukazując wpływ tych „badań naukowych” na utratę ziemi, z której Saamowie korzystali przez wieki. Wątek kontrolowania tych bogatych w zasoby naturalne obszarów przez państwo szwedzkie jest dziś tematem, który ogólnie można określić jako dziedzictwo postkolonialne.

Prezentacji będzie towarzyszył katalog z tekstami kuratorów i naukowców zajmujących się tematami historii badań rasowych w Europie oraz weryfikacją badań IDO, które stanowią ważny przekaz historyczny na temat wojny, okupacji, zagłady, martyrologii.