„Pierwsze miejsce w tabeli?” w Trafostacji Sztuki w Szczecinie

Piłka nożna z pewnością nie należy do najpopularniejszych tematów dzisiejszej sztuki. Na przestrzeni ostatnich około stu lat, od momentu narodzin profesjonalnego i masowego futbolu, był to sport inspirujący artystów w podobnym stopniu jak na przykład motoryzacja, jedzenie czy gry komputerowe – czyli całkiem mocno: od futurystycznych przedstawień dynamiki ruchu, przez dadaistyczne i konstruktywistyczne kolaże, po wizerunki piłkarzy jako celebrytów lub bogów. Współcześnie piłka nożna stanowi dla artystów i artystek inspirację jedynie przygodną – źródło pojedynczego motywu, ciekawej historii lub zaskakującej anegdoty.

I chociaż można sprzeczać się o konkretne wybory lub brak ikonicznych dla poruszanych wątków prac, to przyczepianie wystawie w Trafostacji łatki „piłka nożna w sztuce” byłoby niesprawiedliwe.

Wystawa Pierwsze miejsce w tabeli? zorganizowana w szczecińskiej Trafostacji stawia sobie za cel opowiedzenie o piłce nożnej w możliwie szerokim zakresie, przy czym sama rozgrywka i sytuacje boiskowe zdają się interesować kuratorów – Annę Ciabach i Stanisława Rukszę – najmniej. Większość z około trzydziestu zaprezentowanych prac dotyka tematów pokrewnych, takich jak ekonomiczne i społeczne patologie piłkarskiego świata, strategie kibicowania, kult statystyk oraz lokalnych i ogólnonarodowych piłkarskich historii i wspomnień. Rozumiem takie postawienie sprawy – współczesna piłka nożna to dużo więcej niż mecz, a kto uświadomi to widzom lepiej niż artystki i artyści? Tu niespodzianka! Oczywiście, że Jean-Paul Sartre, Pier Paolo Pasolini oraz Jan Paweł II. W tekście do wystawy kuratorzy przywołują ich popularne piłkarskie bon moty, które mają wprowadzać w główne wątki ekspozycji. Całkiem dobrze oddaje to charakter całości. Z jednej strony Pierwsze miejsce… jawi się jako wystawa dość popowa, z drugiej zaś dąży do pogłębionej refleksji nad kondycją współczesnego futbolu, jak wspomniałem – przede wszystkim w wymiarze pozasportowym. Ma to swoją cenę. W większości przypadków natrafiamy bowiem na oczywistości, które zostają widzom przedstawione jako prawdy objawione.

„Pierwsze miejsce w tabeli?”, widok wystawy, Trafostacja Sztuki w Szczecinie

Łukasz Surowiec, „The best player is a taxpayer”, rzeźba, 2022, wystawa „Pierwsze miejsce w tabeli?”, Trafostacja Sztuki w Szczecinie

Nagrobki, „Grupa śmierci”, instalacja, 2022, wystawa „Pierwsze miejsce w tabeli?”, Trafostacja Sztuki w Szczecinie

„Pierwsze miejsce w tabeli?”, widok wystawy, Trafostacja Sztuki w Szczecinie

Wystawa, na którą składa się kilkadziesiąt prac polskich oraz zagranicznych artystów i artystek, zajmuje całą przestrzeń galerii. Kuratorzy zaprezentowali najnowsze realizacje oraz prace z ostatnich kilku lat, tylko w pojedynczych przypadkach posiłkując się starszymi dziełami, zresztą bardzo dobrymi (Zdzisław Sosnowski, Zbigniew Warpechowski). I chociaż można sprzeczać się o konkretne wybory lub brak ikonicznych dla poruszanych wątków prac, to przyczepianie wystawie w Trafostacji łatki „piłka nożna w sztuce” byłoby niesprawiedliwe.

Widać, że twórcom zależało na opracowaniu wyrazistej narracji. Problem w tym, że w wielu przypadkach wypada ona blado, a zaskoczenia pojawiają się sporadycznie.

Z jednej strony Pierwsze miejsce… jawi się jako wystawa dość popowa, z drugiej zaś dąży do pogłębionej refleksji nad kondycją współczesnego futbolu, jak wspomniałem – przede wszystkim w wymiarze pozasportowym. Ma to swoją cenę.

Dobrze widać to w pracach poświęconych kibicom i kibolom. Właściwie wszystkie z nich polegają na tym samym geście – przewróceniu kibicowskich atrybutów, symboli i skojarzeń na drugą stronę. Jeśli szaliki Legii i Pogoni, to przemienione w konceptualne obrazy-przedmioty (Kamil Kuskowski, Barwy klubowe, 2005); jeśli prawdziwy szalik, to z queerowymi wstawkami (Aleksandr* Demianiuk, Ja Gej. On i Ja, 2021); jeśli fanowski street art, to w postaci uprzejmej wojenki na żarty pomiędzy Widzewem i ŁKS-em (Janusz III Waza, Dzyndzlowanko, 2011–2022). Nawet kiedy wydaje się, że mamy do czynienia z agresywną stroną piłkarskiego fanatyzmu, mechanizm jest dokładnie ten sam: fotografie bójki kiboli w lesie to faktycznie ustawka, ale artystyczna (Mikołaj Długosz, Ustawka, 2008). Trochę zabrakło dzieł, które nie ograniczają się do banalnej gry ze stereotypami, ale trzymając się mocno rzeczywistości, pozostają niejednoznaczne: albo za sprawą medialnego cytowania (Marcin Maciejowski, Resovia biegnie na żydów ze Stali Rzeszów, 2002), albo ogólnej poetyki (Cyprien Gaillard, Desniansky Raion, 2007).

Piotr Wysocki, „Transeuro”, 2012, wideo i dokumentacja wydarzenia, wystawa „Pierwsze miejsce w tabeli?”, Trafostacja Sztuki w Szczecinie

Mikołaj Długosz, „Ustawka”, cykl fotografii, 2008, wystawa „Pierwsze miejsce w tabeli?”, Trafostacja Sztuki w Szczecinie

Aleksandr* Demaniuk, po prawiej: „Kibice z Grodu Gryfa jednoczą się”, proporczyk, 2022; lewo: „Ja Gej. On i Ja”, szalik, 2022, wystawa „Pierwsze miejsce w tabeli?”, Trafostacja Sztuki w Szczecinie

Tego rodzaju dychotomiczna perspektywa przenika całą wystawę. Mamy więc dokumentacje wideo oraz archiwalia przedstawiające widzom najciekawsze emancypacyjne, inkluzywne i demokratyczne inicjatywy, takie jak historia warszawskiego, totalnie oddolnego klubu AKS ZŁY oraz piłkarski happening Transeuro z 2012 roku przygotowany przez Piotra Wysockiego i Stanisława Rukszę. Z drugiej strony mamy natomiast rzeźbę Łukasza Surowca The best player is a taxpayer (2022), będącą czymś w rodzaju pucharu dla piłkarza, przykładnego płatnika podatków (jak wiadomo, wśród piłkarskiego topu płacenie podatków to nie reguła) czy też ceramiczne diagramy Patrz jak się staram (2022) Doroty Walentynowicz, przedstawiające przytłaczającą nierówność między płacami i premiami profesjonalnych piłkarzy i piłkarek. Po raz kolejny zatrzymujemy się na słusznych, ale jednak oczywistych komunikatach aspirujących do rangi krytyki społecznej. Powinny nas one uwierać, ale nie wydaje mi się, by to akurat sztuka była do tego dobrym medium. W prasie, podcastach, filmikach kwestie te są opisywane dużo dokładniej.

[…]

Pełna wersja tekstu jest dostępna w 38. numerze SZUMU.