Oswoić się z błędem. Rozmowa z Joanną Rajkowską

Marta Skłodowska: Pasaż Róży to praca zbudowana w oparciu o twoje doświadczenie choroby córki Róży, u której niedługo po urodzeniu zdiagnozowano nowotwór oczu. W Łodzi wyłożyłaś ściany kamienic w przelotowym podwórzu między ul. Piotrkowską a Zachodnią mozaiką dającą obraz rozbity na tysiące lusterek. Źródłem jakich refleksji nad procesami widzenia i postrzegania świata stała się dla ciebie choroba grożąca utratą wzroku? Jakie doświadczenie chciałaś wywołać u odbiorców tej pracy, co powiedzieć im o mechanizmach widzenia?

Joanna Rajkowska: Ja po prostu chciałam, żeby budynki zaczęły nas widzieć. Motorem była radość, że Róża widzi – nie wiadomo jak, ale widzi. Ten zachwyt wyprodukował jednak obraz ułomności, widzenia niedoskonałego, sfragmentaryzowanego, obrazu który nijak nie chce złożyć się w całość. Pierwszym impulsem było pokryć budynki światłoczułą mozaiką, jak architektoniczną skórą. Dokładnie, obsesyjnie, tak żeby żaden fragment detalu nie umknął. Czyli glify, ościeża, gzymsy, uskoki i same ściany miały się zamienić w siatkówkę, w dno oka. Tym samym miały zniknąć, zdematerializować się zupełnie. Szłam tu tropem „niematerialności” widzenia. Podmiot widzący jest wypełniony obrazem, staje się tym, co widzi. Patrzymy na miasto i stajemy się miastem, obraz wypełnia nas bez reszty. Teraz to budynki na nas patrzą, stają się nami i same, w procesie „widzenia” znikają. To „widzenie” budynków jest jednak w pewnym sensie nieludzkie (z konieczności antropomorfizuję tu architekturę). Nie produkuje spójnego obrazu, nie odpowiada naszemu widzeniu, atomizuje obraz. Myślałam tu o nieludzkim aspekcie choroby. Pierwszym krokiem w stronę nieludzkiego – czy pozaludzkiego – jest krok w nieznane terytorium ciała, stąd siatkówka. To już samo w sobie jest przerażającym kosmosem: flaki, komórki, neurony. Ciało chore jest krokiem dalej. Choroba to błąd, wada, jest to teren instynktownego wykluczenia, teren obcego. Nowotwory to wcielenie współczesnego lęku przed obcym. Kiedy patrzę na zdjęcia DNA oczu Róży, to zawsze myślę o nierozpoznanych planetach. Bo guzy wyglądają jak jakieś kosmiczne formacje.

Pasaż Róży, Łódź, fot. Bartosz Księżak

Ta praca ma formę pasażu i można ją przez to odebrać jako symbol drogi, którą z Różą przeszłyście ostatnio – rozbicie znanej rzeczywistości na tysiące kawałków i wysiłek złożenia jej na nowo. Jak opisałabyś sposób, w jaki sztuka uczestniczy w procesie przepracowywania traumy, zmiany energii negatywnej w pozytywną?

Tak, ta praca to proces. Zarówno w sensie percepcji, bo jest to praca o percepcji i na percepcji czy też na procesie widzenia oparta, jak i w sensie pokonywania dystansu od ulicy Piotrkowskiej do Zachodniej. Kiedy się tamtędy idzie, ujawniają się kolejne odsłony mozaiki. Jeśli chodzi o symboliczny wymiar to jest to grząski teren, na którym niezbyt dobrze się poruszam. Podobnie jak nie potrafię myśleć efektywnie o przepracowywaniu traumy w kategoriach psychologii. Wiem, że traumie należy „przyglądać się” ciałem. Wiem, że proces powtórzenia (bo budynek przy ulicy Piotrkowskiej 3 jest niczym innym jak widzeniem poprzez nowotwór) prowadzi do oswojenia traumy. Pozostaje jednak problem z takim ustrukturyzowaniem powtórzenia, żeby zamiast pogłębienia ran otworzyć dostęp do sublimacji. Ale to już chemia sztuki.

Zwykle mówiąc o swoich kolejnych pracach zaznaczasz, że pracujesz w przestrzeniach konfliktu, spotkań, pamięci. Jak opisałabyś przestrzeń w jakiej pracowałaś w Łodzi? Co chciałaś dać jej mieszkańcom i jak w tym wypadku kontekst miejsca wpłynął na kształt pracy?

Ja pracuję raczej w obszarze braku, który oczywiście może być obszarem konfliktu czy toksycznej pamięci. Obszar spotkania jest mi obcy. Nie spotykam ludzi ze sobą. To są jedynie „skutki uboczne”. Piotrkowska 3 stała się dla naszego teamu, bo realizacja postępowała kolektywnie, obszarem chorego ciała, chorych oczu, które widzą pomimo wszystko. Był więc to obszar prawdziwej potencjalności. Kontekst miejsca nie był bardzo istotny, bo widzenie jest fenomenem tak uniwersalnym, że da się o nim mówić wszędzie. Dla mieszkańców Pasażu będzie to pewnie dość złożone doświadczenie. Co chciałam dać mieszkańcom? Dokładnie tyle, ile są w stanie z tego wziąć. Pasaż to stan pewnej możliwości, który mogą, choć nie muszą wykorzystać.

Pasaż Róży, Łódź

Czy Pasaż Róży postrzegasz po prostu jako rewitalizację przestrzeni Łodzi tak jak jest to napisane w tekście towarzyszącym akcji, czy też w przypadku tej pracy pojawia się także kolejna warstwa dopowiadająca twoje odczucie tego miejsca, tak jak było np. w przypadku Dotleniacza, który miał swoje „drugie dno” w postaci antysemickich treści rozpowszechnianych w pobliskim kościele i atmosfery towarzyszącej wycieczkom młodzieży żydowskiej do Polski?

Drugim dnem projektu jest choroba Róży – projekt jest nieco inaczej skonstruowany niż Dotleniacz. Bierze pod uwagę w pierwszym rzędzie moje własne uwikłanie w chorobę dziecka. Dopiero potem i poprzez to uwikłanie można myśleć o łódzkiej chorobie „centralnego układu nerwowego” jakim jest wyludnione centrum i odessanie ludzi przez kapitał: centra handlowe, współczesne nowotwory tkanki miejskiej.

Czy Pasaż Róży to powtórzenie analogicznej formy pracy Termometry i szklanki, którą zrealizowałaś wcześniej w bramie kamienicy w Bydgoszczy?

Tak. Z tą różnicą, że Pasaż był robiony z zupełnie inna świadomością.

Czy prace i teorie Władysława Strzemińskiego, autora Teorii widzenia, były dla ciebie jednym z punktów odniesienia w refleksji nad wzrokiem w przypadku Pasażu?

Tak, stały się punktem odniesienia w czasie pracy nad projektem. Ja zresztą zawsze byłam ogromną fanką Strzemińskiego.

Powstawanie Pasażu Róży, Łódź

Oko jest organem, który najczęściej pośredniczy między umysłem a przedmiotem, szczególnie w sztuce wizualnej odgrywa kluczową rolę. Czy wyobrażasz sobie sztukę poza wzrokiem, przeniesienie odbioru i doświadczania na inną płaszczyznę? Czy zastanawiałaś się nad tym w związku z tą pracą?

Oczywiście. Na przykład teraz, po pobycie w Indiach, przygotowuję projekt oparty jedynie na wibracji miejsca i „tonie”, czyli dźwięku, jaki miejsca generują. Tam nie trzeba będzie używać wzroku.

Po czym poznajesz, że twoja praca umieszczona w przestrzeni publicznej rzeczywiście „działa”, żyje? Czy to czysto subiektywne, mocne uczucie, czy stosujesz jakieś kwalifikatory do własnych prac czy też prac innych?

Wprawdzie każda praca powinna skłaniać widza do myślenia w nieco innych kryteriach, ale ja mam jeden, który zawsze biorę pod uwagę. Jest to poziom zanurzenia w /lub oddzielenia od ciała. Myślę tu przede wszystkim o efekcie, jaki projekt generuje w odbiorcy, ale również o wewnętrznej logice pracy. Wydaje mi się, że prace mają o wiele ciekawsze życie (włączając w to moje własne) kiedy aktywizują u odbiorcy te nikłe połączenia, jakie mamy z ciałem, z jego wibracją i ukrytymi możliwościami.

Pasaż Róży, Łódź

Pasaż Róży, Łódź

Większość twoich ostatnich prac – Pasaż Róży, Wszystkowidzące oko, niezrealizowany projekt Q o weneckiej wyspie Poveglia – miejscu kwarantanny i zsyłania osób psychicznie chorych, czy Peterborough Child, inscenizujące miejsce pochówku śmiertelnie chorego dziecka, to prace, którymi starasz się znaleźć we wspólnej przestrzeni  miejsce na to co chore, słabe, trudne i często wypierane poza nawias zdrowia, normalności i doskonałości. Dlaczego wydaje ci się to takie ważne? Bardzo mocna jest dla mnie zwłaszcza praca Wszystkowidzące oko, pokazana na kopule Muzeum Narodowego w Brasilii, gdzie projekcje zmienionych chorobą gałek ocznych Róży można było w pierwszym momencie wziąć za atrakcyjne wizualnie, dekoracyjne iluminacje przedstawiające np. planety.

Myślę, że nasza przestrzeń wspólna, przestrzeń publiczna jest niewiarygodnie konserwatywna, obowiązuje tam antyczne decorum – są tematy wysokie i niskie. Wydaje mi się zupełnie komiczne zarówno upamiętnianie tych wszystkich wąsatych liderów na koniu czy bez konia, duchownych z krzyżem czy bez, jak i stawianie kolejnych pomników Holocaustu, które zamiast uaktywniać ciało i jego zasoby empatii i możliwości kontaktu z traumą, deaktywują nas masą betonu na wstępie. Marzę o takiej przestrzeni, w której będzie można zarówno artykułować słabość, bo słabość to wyznacznik wszelkiej inności, jak i mobilizować te potężne zasoby sił jakie mamy w ciele. Przestrzeń publiczna to też, potencjalnie, przestrzeń kontaktu z pozaludzkim.

Macierzyństwo i potem choroba Róży stały się egzystencjalną osią twoich działań i znajdowały odbicie w kolejnych pracach. Co te doświadczenia zmieniły, przewartościowały w twoim życiu i sztuce?

Pojawił się we mnie cień spowodowany nieredukowalnym lękiem. Jest to lęk przed tym gigantycznym polem błędu, jakim jest choroba, moją własną bezsilnością wobec ślepej siły, która niszczy życie. Najsilniejszym doświadczeniem były pobyty na dziecięcych oddziałach onkologicznych. I nie przypadek Róży, ale innych dzieci, innych rodziców. Dlatego wszystkie projekty, które powstały potem były obciążone tym cieniem i były próbą translacji słabości. Jednocześnie wszystko to otworzyło mnie na elementy pozaludzkie, na energie przedmiotów, roślin, kosmosu. Być może chciałam zobaczyć jej chorobę jako element kosmicznego przypadku, z daleka. Nie po to, żeby ją włączyć w jakikolwiek porządek. Wręcz odwrotnie, żeby oswoić się z błędem.

Pasaż Róży, Łódź