„Nostalgia za człowiekiem” w Galerii Podbrzezie w Krakowie

Antropocen, epoka dominacji człowieka nad ziemskim ekosystemem, to jednocześnie okres, w którym pobrzmiewa zapowiedź upadku ludzkości. Czy w obliczu kryzysu klimatycznego i szóstego masowego wymierania nadal mamy prawo nazywać się gatunkiem „rozumnym”? Nasza gospodarka, oparta wciąż na produkcji paliw kopalnych i rabunkowej eksploatacji zasobów naturalnych, przyczynia się do zaniku bioróżnorodności, powstawania ekstremalnych warunków pogodowych, podnoszenia się temperatur wód i gruntów, zakwaszania oceanów, a także wprowadzania do obiegu materii niezliczonych ton śmieci, które rozkładać się będą przez setki lat. O wszystkich tych zjawiskach jesteśmy informowaniu na bieżąco. Pomimo tego nie jesteśmy w stanie uwierzyć w zarysowujący się scenariusz ostatecznej klęski. W naszej pogoni za złudną ideą postępu, nie potrafimy się zatrzymać, jakbyśmy z premedytacją skazywali się na zagładę.

widok wystawy „Nostalgia za człowiekiem” praca B. Zaskórskiego, fot. K. Marchlak

widok wystawy „Nostalgia za człowiekiem”, praca M. Lazar, M. Pazera; fot. K. Marchlak

widok wystawy „Nostalgia za człowiekiem”, praca B. Zaskórskiego, fot. K. Marchlak

widok wystawy „Nostalgia za człowiekiem”, fot. K. Marchlak

Svetlana Boym pisze: Dwudzieste stulecie rozpoczęło się utopią, a zakończyło nostalgią. Optymistyczna wiara w przyszłość wyszła z mody, podczas gdy nostalgia, w lepszych i gorszych czasach, nie straciła powabu, pozostając niepokojąco współczesna. Boym wskazuje przy tym dwa rodzaje nostalgii: odtwarzającą i refleksyjną. Pierwsza z nich to rodzaj bólu po stracie, świadomość nieodwracalności wprawionych w ruch procesów, kompulsywne wspominanie przeszłości, ujmowanej jako raj utracony. Natomiast druga dąży do odbudowania, kładzie nacisk na nostos – powrót z dalekiej podróży, w trakcie której przewartościowujemy nasze miejsce w świecie. Oba rodzaje nostalgii mają swoje odzwierciedlenie w zaprezentowanych na wystawie pracach. Ich twórcy proponują nam wgląd w różnorodne wizje kryzysu, zawieszone pomiędzy teraźniejszością a przyszłością. Z jednej strony oglądamy pejzaże naznaczone degradacją środowiska i postindustrialnym splinem, z drugiej – doświadczamy rzeczywistości hybrydowej, w której to, co organiczne miesza się z tym, co mechaniczne i cyfrowe. Antycypując dalsze, postkryzysowe losy gatunku ludzkiego możemy wyobrazić sobie jego wsteczną ewolucję (powrót do oceanów), ścisłe połączenie się ze światem przyrody za pomocą nowych technologii (tworzenie tzw. infrastraktur życia) lub ostateczne wymarcie i pozostawienie swojego dziedzictwa na łasce sztucznej inteligencji.

widok wystawy „Nostalgia za człowiekiem”, praca Kaitlin Bryson, Sasa Spacal, fot. A. Najder

widok wystawy „Nostalgia za człowiekiem”, praca Burton Nitta, fot. A. Najder

widok wystawy „Nostalgia za człowiekiem”, fot. K. Marchlak

widok wystawy „Nostalgia za człowiekiem”, praca J. Złoczowski, fot. K. Marchlak

widok wystawy „Nostalgia za człowiekiem”, praca D. Lee, fot. K. Marchlak

widok wystawy „Nostalgia za człowiekiem”, fot. K. Marchlak

widok wystawy „Nostalgia za człowiekiem”, fot. K. Marchlak

widok wystawy „Nostalgia za człowiekiem”, fot. K. Marchlak

widok wystawy „Nostalgia za człowiekiem”, fot. K. Marchlak

Wyjątkowy ładunek emocjonalny, jaki charakteryzuje przeczucie nieodwracalnych zmian w ekosystemie naszej planety, trafnie określa pojęcie „solastalgii” autorstwa Glena Albrechta. Australijski filozof stworzył neologizm, łączący łacińskie słowo sōlācium, oznaczające komfort i pocieszenie, z greckim rdzeniem –algia, oznaczającym ból lub chorobę. Termin używany jest najczęściej na określenie lęku ekologicznego czy rodzaju stresu przedtraumatycznego, odnoszącego się do doświadczanej katastrofy klimatycznej. Solastalgia za człowiekiem budzi w nas egzystencjonalną tęsknotę za ideami wspólnotowości i opiekuńczości, które powinny stanowić fundament nowej etyki. Kasandryczne scenariusze jeszcze się nie dokonały. Czy zdążymy zatem powrócić do „rozumnej” natury, jaką dumnie nadaliśmy sobie w klasyfikacji gatunków?

Rafał Kosewski, Monika Weychert