Między tym, co jest, a tym, co wymarzone – sztuka na Łotwie
Rozumienie sztuki współczesnej na Łotwie, takie, jakie mamy dziś, w dużej mierze kształtowały pierwsze związane z nią działania po rozpadzie Związku Radzieckiego, kiedy to, w latach 90. (pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości) w Rydze otwarto Centrum Sztuki Współczesnej Fundacji Sorosa [łot. Sorosa Mūsdienu mākslas centrs–Rīga]. Dzięki temu, podobnie jak w innych krajach w Europie Wschodniej i Centralnej, na lokalnej scenie zaczęły pojawiać się elementy i formy sztuki współczesnej. Z chwilą jego otwarcia w 1993 roku sztuka współczesna stała się znaczącym elementem łotewskiej kultury – w społeczeństwie postkomunistycznym coroczne wystawy zbiorowe oraz indywidualne projekty na mniejszą skalę rodziły tolerancyjne podejście do awangardowych sposobów wyrażania w sztuce jako naturalnych wartości demokratycznego państwa. Nie umniejszając znaczenia Centrum Sztuki Współczesnej Fundacji Sorosa dla ekonomicznego i ideologicznego stanu kultury w latach 90., należy również wspomnieć o głosach krytyki, które zarzucały fundacji popularyzowanie sztuki współczesnej „na siłę”. Krytyczne opinie w jakimś stopniu utrzymują się do dziś i być może z tego powodu łotewska sztuka współczesna stała się niezależna i elitarna, w porównaniu z innymi dziedzinami kultury na Łotwie, na przykład z teatrem czy literaturą, co jeszcze wyraźniej wskazuje, jaki oddźwięk budzi ona w przestrzeni publicznej. Zainteresowanie współczesnymi sztukami wizualnymi wśród szerszej publiczności potrafią wzbudzić tylko głośne, prowokacyjne performansy (na przykład ukrzyżowana figura Putina na wystawie Dysydent, zorganizowanej w 2015 roku w dawnej siedzibie KGB) czy wystawy znanych artystów, na które jednak odwiedzających przyciąga raczej samo nazwisko słynnego autora niż sztuka jako taka.
Stacje główne
Nawet w działalności różnych instytucji dostrzec można pewną dezorientację. Z powodu braku stałej i dojrzałej publiczności wystawy artystyczne często starają się pokazać wszystkie dziedziny sztuki jednocześnie, w myśl zasady „wszystkiego po trosze”, co w konsekwencji nie prowadzi do stworzenia konkretnego, przemyślanego programu. Dwie najbardziej znaczące instytucje, które profesjonalnie i wszechstronnie zajmują się sztuką współczesną, to Centrum Sztuki Współczesnej kim? oraz Łotewskie Centrum Sztuki Współczesnej (LCCA). Centrum kim? w jakimś stopniu odzwierciedla łotewską „twarz” sztuki współczesnej – w stosunkowo niedługim, lecz bardzo aktywnym okresie swojej działalności (powstało w 2009 roku) stało się najlepiej rozpoznawalnym i najbardziej prestiżowym centrum sztuki w kraju. Zawarte w nazwie kim? pytanie, utworzone od pierwszych liter słów: „czym jest sztuka?” [łot. kas ir māksla?], wyznacza kierunek działalności centrum. Przez organizowanie wystaw, seminariów, dyskusji i imprez interdyscyplinarnych stara się ono pokazywać na Łotwie aktualne tendencje w sztuce (to zasługa przede wszystkim dyrektor programowej Zany Onckule). Oczywiście, zorientowanie na nowości zachodnich ośrodków artystycznych ma swoje plusy i minusy. Kierunki działalności centrum kim? pod względem stylistyki w dużej mierze opierają się na nurtach konceptualizmu, a także postkonceptualizmu, wchodzącego w mezalians z rynkiem – w produkcji sztuki tego rodzaju relacja między formą a treścią jest niezauważalna, niezdefiniowana czy wręcz niepotrzebna, treść dzieła zostaje zredukowana do kilku ogólnych termin.w i wyrażających je form. Tej części łotewskich odbiorców, która interesuje się estetycznymi poszukiwaniami neokonceptualizmu, centrum kim? oferuje program wysokiej jakości, prezentując twórczość uznanych artystów, zarówno zagranicznych, jak i rodzimych, co potwierdza istnienie silnych więzi między lokalnymi a tak zwanymi globalnymi tendencjami.
tłumaczenie: Agnieszka Smarzewska
