„Malownicza Ukraina” Yuriya Bileya w Miejskim Ośrodku Sztuki w Gorzowie Wielkopolskim

Radziecka propaganda w Ukrainie była masowa i spektakularna. Nadpisana historia i narracja zasiedlała każdą możliwą przestrzeń. Program imperialnej ideologii oparty był o kilka fundamentalnych założeń. Utrwalała wspólne zwycięstwo nad nazistami i rolę Związku Radzieckiego jako wyzwoliciela, podkreślała przyjaźń i braterstwo narodów, budowała wizerunki wodzów i postaci tworzących “wspólną” kulturę. Stosownym środkiem do wyniesienia tych tematów stały się setki pomników wzniesionych w całej Ukrainie. Niosły za sobą zarówno symboliczną treść jak i formę, która gęsto wypełniała przestrzeń publiczną, wpisując się trwale w krajobraz wraz z licznymi nazwami ulic, placów, parków, skwerów i innych obiektów topograficznych zawierających symbole radzieckiej polityki imperialnej.

Po Wielkiej Wojnie Ojczyźnianej (propagandowy termin określający część II Wojny Światowej) powstały setki pomników o widowiskowej formie i skali, często łączone z innymi formami architektonicznymi, jak Kopiec Chwały z Nowej Odessy, Pomnik Ukraina Wyzwolicielom z Użgorodu (rodzinnego miasta artysty). Masowo rozpowszechniane były także pomniki Lenina – “ojca narodu” Ukrainy, jako narracji, która do dziś jest w rosji podtrzymywana oraz Aleksandra Puszkina jako element ekspansji i narzucania obcej kultury.

Yuriy Biley, „Panorama Morza Kachowskiego / Zbiornik wodny Kachowka 1955–2023”, 2025, cyjanotypia, wydruk muzealny, 100х70cm, Solution Velvet White 270gsm

Yuriy Biley, „Wieczny płomień / Rzeźba Wojownik z flagą na Wzgórzu Chwały we Lwowie 1948–2023”, 2025, cyjanotypia, wydruk muzealny, 104x74cm, Solution Velvet White 270gsm

Yuriy Biley, „Rzeźba Matka Ojczyzna / Wzgórze Chwały w Czerkasach”, 2025, cyjanotypia, wydruk muzealny, 104x74cm, Solution Velvet White 270gsm

Wizerunki pomnikowe postaci spotkał podobny los. Lenin w szybkim tempie znikał z cokołów po uzyskaniu przez Ukrainę niepodległości w 1991 roku, a Puszkin po 2022 roku, w procesie deimperializacji. Unikatowym pomnikiem jest z kolei Trzy Siostry/Pomnik przyjaźni na granicy z Białorusią i Rosją, gdzie każda z “sióstr” symbolizowana była przez “zaprzyjaźnione” kraje. Biała Altana/Rotunda Przyjaźni Narodów zbudowana po raz pierwszy w 1909 roku z okazji 200. rocznicy Bitwy pod Połtawą, zniszczona podczas okupacji hitlerowskiej i odbudowana w 1954 roku. W związku z tym altana otrzymała nową „radziecką nazwę” – Rotunda Przyjaźni Narodów. Oficjalnie pomnik nie został uznany za odtworzony, ale raczej stworzony na wzór tego, który istniał w okresie przedwojennym i został odsłonięty na cześć „300. rocznicy zjednoczenia Ukrainy z Rosją”. Łuk Przyjaźni Narodów z Kijowa jest z kolei przykładem tego, jak Związek Radziecki kontynuował tradycje imperialne carskiej Rosji. Wszystkie pomniki były ważnym elementem kreowania jednolitego obrazu świata, który w końcu bezpowrotnie poległ po inwazji Rosji na Ukrainę w 2022 roku.

Malownicza Ukraina to cykl, w którym Yuriy Biley bierze na warsztat pocztówki i zdjęcia z albumów publikowanych od lat 50’ do końca lat 80’ przedstawiające wybrane pomniki odpowiadające wyżej wymienionym, najważniejszym tematom propagandowego programu. Tytuł artysta zaczerpnął z nazwy cyklu akwafort Tarasa Shevchenki, w których utrwalona została ukraińska przeszłość historyczna, życie ludowe, zwyczaje i folklor, przyroda i zabytki połowy XIX wieku. Biley wybiera z nich przeszłość historyczną i zabytki. Podejmuje wątek wpływów Rosji na Ukrainę i wymyślonej wspólnej historii.

„Malownicza Ukraina”, Yuriy Biley, widok wystawy w MOS, Gorzów Wielkopolski, kuratorka — Marta Czyż, fot. Monika Szalczyńska

„Malownicza Ukraina”, Yuriy Biley, widok wystawy w MOS, Gorzów Wielkopolski, kuratorka — Marta Czyż, fot. Monika Szalczyńska

„Malownicza Ukraina”, Yuriy Biley, widok wystawy w MOS, Gorzów Wielkopolski, kuratorka — Marta Czyż, fot. Monika Szalczyńska

Pocztówki i albumy były jedną z form umacniania obecności treści propagandowych. Były ważnym elementem ich dystrybucji o czym świadczy fakt, że każda ich publikacja wiązała się z wieloetapowymi akceptami władz. Biley przeskalowuje je do stosując na całej powierzchni cyjanotypię, technikę, która po ekspozycji na światło zaciemnia pracę na odcienie błękitu pruskiego. Tworzy to efekt półmroku. Prace wyglądają tak, jakby zdjęcia były zrobione po zmroku lub o świcie. Artysta celowo tego nie dookreśla. Zaciemnia historyczne wizerunki, które tworzyły fałszywą narrację. Mimo usunięcia w ostatnich latach większości z nich, ich przekaz utrwala się już nie w pokojowym przejęciu a wojennej agresji. Poza tematami powiązanymi z historią Ukrainy czasów Związku Radzieckiego artysta włącza do cyklu także wizerunki obiektów zniszczonych lub uszkodzonych przez rosjan po 2022 roku, fabrykę Azowstal w Mariupolu, port w Odessie czy największy samolot transportowy na świecie Mriya (An-255), które są przykładem ostatecznego rozwiązania czyli wojny jako kontynuacji polityki carskiej Rosji i Związku Radzieckiego w stosunku do aneksowanych państw. Pojawia się także elektrownia w Kachowce, która została wysadzona przez rosjan 6 czerwca 2023 roku w efekcie czego Zbiornik Kachowski wysechł, setki gatunków roślin i zwierząt uległo wymarciu. Doprowadziło to też do braku wody pitnej i suszy w całym regionie południowej Ukrainy. Z powodu powodzi zanikł unikalny ekosystem rozlewisk Dniepru i wysp w dolnym biegu rzeki. Zagrożeniem stał się też olej silnikowy, który wyciekł z bloków zniszczonej hydroelektrowni. Katastrofa ta opisywana jest jako “ekobójstwo”.

Biley w swoich pracach podkreśla decydujący dzisiaj moment dla Ukrainy, w którym albo się obroni i wyjdzie z półmroku, albo w nim przepadnie. Wyjście z półmroku jest szansą na przepracowanie historii i podjęcia analizy faktów utrwalających jej tożsamość. Przez wizualne rozprawienie się w tymi wizerunkami Biley formułuje oskarżenie wobec historycznego kłamstwa, radzieckiej i rosyjskiej propagandy, kolonializmu oraz imperializmu. Podtrzymując i przywracając właściwą historyczną narrację. Definitywnym rozprawieniem się z nią jest podrozdział o wiecznym płomieniu. Zamiast nawiązania do propagandy wizualnej wszechobecnej w pozostałych salach, pojawia się tu motyw wiecznego płomienia, z jednej strony symbolizującego oddanie i uhonorowanie tych, którzy zginęli na wojnie, przyjęty jako światowy symbol pamięci, z drugiej jako symbol tego, co nigdy się nie kończy.

W przypadku pomników w Ukrainie, wieczny płomień stracił sens, stając się dzisiaj symbolem końca pewnej epoki.

Marta Czyż