„Linia i chaos — kompozycje przestrzenne świata” w Galerii Sztuki Współczesnej BWA w Katowicach [PL/ENG]

For English version scroll down

PL

Wystawa Linia i chaos prezentuje twórczość wybranych artystów reprezentujących śląską odsłonę ruchu awangardowego w sztuce polskiej.

W lecie 1927 roku młody poeta awangardowy Julian Przyboś przeprowadził się do Cieszyna, gdzie podjął pracę nauczycielską. Jego lekcje stanowiły przede wszystkim świetne, rzeczowe wprowadzenie do wybitnej literatury, a także nowej poezji i sztuki awangardowej. Równocześnie poprzez swoją działalność, utrzymując kontakty z artystami w zachodniej Europie, wpisał miasto na mapę europejskiej awangardy, choć w Cieszynie prawie nikt sobie tego nie uświadamiał.

Jako literat i przedstawiciel awangardy artystycznej, Przyboś był w swoim cieszyńskim okresie bardzo aktywny. W Cieszynie ukazywały się jego nowe, przełomowe zbiory wierszy — Z ponad (1930) i W głąb las (1932) — drukowane w tutejszych drukarniach. Przełomowy pod względem artystycznym tom wierszy Z ponad opublikowany został jako pierwszy tom Biblioteki a.r. Wymagał on niezwykłego kunsztu edytorskiego, który zagwarantowała drukarnia Karla Prochaski z Czeskiego Cieszyna. Z ponad Przybosia i Strzemińskiego to najważniejsza, najbardziej radykalna poetycka publikacja w historii polskiej awangardy i w historii polskiej poezji.

Okres od czerwca 1929 roku do końca 1932 roku to czas ich intensywnej współpracy. Na zlecenie Przybosia w Cieszynie drukowane były również inne publikacje awangardowe. W 1930 roku dzięki niemu w cieszyńskiej księgarni Stuksa powstał jedyny w Polsce punkt wysyłkowej sprzedaży wydawnictw awangardy — Skład Główny Wydawnictw Sztuki Nowoczesnej.

Przyboś działał także energicznie i twórczo na rzecz modernizacji śląskiej kultury.

^{Oprac. na podstawie tekstu Zbigniewa Macheja Julian Przyboś w Cieszynie.}

W roku 1950 Władysław Strzemiński został z przyczyn ideologicznych pozbawiony pracy w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Łodzi. Jego Teoria widzenia, nad którą pracował od zakończenia II wojny światowej, gdzie podsumował swoje doświadczenia artystyczne i teoretyczne, dokonując zarazem skategoryzowania środków artystycznego wyrazu i tworząc pojęcie świadomości wzrokowej, pozostawała w manuskrypcie. Jednym ze studentów, którym Strzemiński powierzył przepisanie rękopisu na maszynie, był Konrad Swinarski, który w poczuciu konieczności zachowania zakazanego dzieła swojego mistrza, przywiózł jego maszynopis do Katowic, udostępniając go swoim kolegom ze studiów w tutejszej PWSSP. W 1951 Klaudiusz Jędrusik powielił tekst maszynopisu Strzemińskiego w 10 egzemplarzach, przekazując je 10 osobom zaintrygowanym koncepcją zawartą w Teorii widzenia.

W 1952 roku umiera Władysław Strzemiński. W środku najczarniejszej nocy stalinizmu Konrad Swinarski, Klaudiusz Jędrusik i grupa młodych katowickich artystów, przy ideowym i teoretycznym wsparciu Juliana Przybosia oraz Tadeusza Kantora, decyduje się na podjęcie wspólnej pracy studyjnej, poza oficjalnymi strukturami i instytucjami głoszącymi idee socrealizmu. W sierpniu 1953 roku w Bradzie, w mieszkaniu prywatnym Sylwestra Wieczorka odbyła się pierwsza wystawa prac studyjnej Grupy — Konrad Swinarski, Klaudiusz Jędrusik, Urszula Broll, Zdzisław Stanek, Tadeusz Ślimakowski, Walter Napieralski. Na wystawie pojawiło się kilka prac Władysława Strzemińskiego. Do grupy po pewnym czasie dołączają Mara Obrębianka, Hilary Krzysztofiak, Stefan Gaida, Irena Bąk i Krystyna Broll, poetka.

W 1954 roku po wystawie w mieszkaniu Mary Obrębianki w Katowicach, do Grupy dołączają Lech Kunka oraz Stefan Krygier, jak również dziennikarz Andrzej Wydrzyński, któremu bezimienna dotąd grupa zawdzięcza nazwę — ST 53 (od Strzemiński, studyjność, Stalinogród). W 1956 Grupa St-53 przestaje istnieć po zorganizowanej legalnie wystawie w Klubie Pracy Twórczej w Katowicach.

^{Oprac. na podstawie tekstu Joanny Jędrusik Strzemiński, Swinarski, Jędrusik i Grupa St-53.}

Jerzy Wroński, Kopciogramy 2, fot. Piotr Sieprawski

Michał Smandek, „Szkielety”, Salar de Uyuni, Boliwia, 2016

Zenon Moskwa, SSSSASSSS, collage

W roku 1964 z inicjatywy Zygfryda Dudzika, w Katowicach powstała grupa artystyczna ARKAT. Artyści Katowiccy, wpisując się w nurt sztuki awangardowej zapoczątkowany przez grupę ST-53. W skład grupy weszli nie tylko artyści wizualni. W jej składzie znaleźli się m.in. Zenon Moskwa, Roman Nowotarski, Andrzej Urbanowicz, Ludwik Poniewiera, Roman Nyga, Igor Neubaurer, Andrzej S. Kowalski, Henryk Mikołaj Górecki, Eryk Pudełko, Zygmunt Lis, Jan Nowicki, Stanisław Hochul, Tadeusz Figiela. Artyści grupy ARKAT zorganizowali dziesięć wystaw grupowych, trzy edycje Katowickich Spotkań Twórców i Teoretyków Sztuki (1968, 1969, 1970), których rezonans miał zasięg ogólnopolski. W roku 1968 w grupie nastąpił rozłam, wtedy to część twórców podjęła dialog z ówczesną władzą. Doszło również do sporu dotyczącego rozumienia roli i funkcji sztuki oraz artysty. Wokół Urszuli Broll i Andrzeja Urbanowicza zawiązał się nieformalny krąg twórców, który powołał do życia nową grupę artystyczną ONEIRON, do której dołączyli Antoni Halor, Zygmunt Stuchlik, Henryk Waniek.

^{Oprac. na podstawie Katowicki underground artystyczny po 1953 roku.}

W połowie lat 70. XX wieku Cieszyn, za sprawą utworzonej tam filii Uniwersytetu Śląskiego, zaczyna uzyskiwać znaczącą pozycję na kulturalnej mapie regionu. Od 1975 roku pojawia się w tym mieście niezwykła osobowość artystyczna, jeden z najważniejszych twórców sztuki polskiej po II Wojnie Światowej, wybitny pedagog — Jerzy Wroński. W tym też okresie swoją edukację artystyczną rozpoczyna Andrzej Szewczyk (od samego początku zaprzyjaźniony z Markiem Chlandą). Obaj kontynuują tradycje artystyczne Cieszyna, równocześnie odciskając duże piętno na wielu młodych artystach, którzy przyjeżdżają tam na studia.

Jerzy Wroński, po okresie fascynacji i obserwacji natury, którą wykorzystywał w swojej twórczości, szczególnie na obszarze malarstwa materii, w latach osiemdziesiątych podejmuje działania związane z fotografią, zwracając się ku światłu jako kolejnemu — obok ognia i wody — czynnikowi kreacyjnemu jego dzieła. Równolegle powstają wtedy prace Andrzeja Szewczyka — początkowo obrazy na lustrach, później deski pokryte wzorami do dekoracji ścian, skrawki ołówków układane w obrazy czy swoistego rodzaju ołowiane manuskrypty, czyli prace pisane ołowiem na drewnie. Twórczość obu wpisana jest już na stałe w kanon sztuki polskiej.

Zarówno Wroński, jak i Szewczyk to osobowości, które mają największy wpływ na kolejne pokolenia artystów związanych z Cieszynem: by wymienić tylko Marka Kusia, Piotra Lutyńskiego, Krystynę Pasterczyk czy Krzysztofa Morcinka.

Atmosfera stworzona właśnie przez te osoby wywołuje duży ferment twórczy. Powstają galerie: Miejsce (założona przez Krzysztofa Morcinka), a kilka lat później galeria Szara (prowadzona początkowo przez Joannę Wowrzeczkę, a później przez Joannę Rzepkę-Dziedzic i Łukasza Dziedzica). Warto zwrócić uwagę także na Wojciecha Kucharczyka, osiadłego w niedalekim Skoczowie, wszechstronnego artystę, który w swojej pracy zajmuje się zarówno sztukami wizualnymi, jak i muzyką (prowadzona przez niego wytwórnia Mik.Musik stała się istotnym środowiskiem oddziałującym na polską muzykę elektroniczną i eksperymentalną). Również późniejsza działalność Zamku Cieszyn (którego pierwsza nazwa brzmiała Śląski Zamek Sztuki i Przedsiębiorczości) jest swoistą pętlą czasu, która nawiązuje do wydarzeń z przeszłości, a tacy artyści jak Michał Smandek czy Sławomir Brzoska pokazują, że Cieszyn ciągle zaskakuje swoim potencjałem artystycznym i kulturotwórczym.

„Linia i chaos — kompozycje przestrzenne świata”, widok wystawy, fot. M. Niesłony

„Linia i chaos — kompozycje przestrzenne świata”, widok wystawy, fot. M. Niesłony

Linia i chaos — kompozycje przestrzenne świata, widok wystawy, fot. M. Niesłony / Line and Chaos — the World in Spatial Compositions, exhibition view, photo: M. Niesłony

Linia i chaos — kompozycje przestrzenne świata, widok wystawy, fot. M. Niesłony

Linia i chaos — kompozycje przestrzenne świata, widok wystawy, fot. M. Niesłony / Line and Chaos — the World in Spatial Compositions, exhibition view, photo: M. Niesłony

„Linia i chaos — kompozycje przestrzenne świata”, widok wystawy, fot. M. Niesłony

ENG

The exhibition Line and Chaos presents the undertakings, works and achievements of a couple of generations of artists from the avant-garde movement in Polish art. There is a special focus on its Silesian scene, the emergence of which was sparked by Julian Przyboś, who stayed in Cieszyn from 1927 to 1939, teaching in the local schools — first in the Państwowe Gimnazjum im. A. Osuchowskiego, and later in the Państwowe Gimnazjum Matematyczno-Przyrodnicze. At the time, Julian Przyboś was fascinated by revolutionary ideas that defied the then common assumptions about art, and he made conscious efforts to instil them into his students. He met Władysław Strzemiński, a key figure in the Polish avant-garde, whose theory of Unism is a significant contribution to the world of art. After the war, Julian Przyboś turned into an eager defender of innovative approach in art, as exemplified by his foreword to Strzemiński’s Theory of Seeing.

It was then that Przyboś and Strzemiński initiated a group called St-53, triggering the birth of avant-garde art in Silesia. Apart from painters, the group included architects, writers and art historians. Their primary aim was to find techniques and means of expression that would be congruous with the new understanding of art – as proposed in Theory of Seeing. The name of the group is an acronym, with its first element, the letters ‘St’, tied to three notions: they are the first letters of the surname of the group’s spiritual master — Strzemiński; they point to the studio character of the group — combining work and self-education; finally, they indicate the physical location of the group — Katowice, which was then renamed Stalinogród. The digits in the acronym, 53, stand for the date when the group was formally established. St-53 disassembled in 1959, after ideological disputes made its members follow artistic paths of their own choice.

Apart from showing Władysław Strzemiński’s works, the exhibition is meant to recall other outstanding members of the group, including Klaudiusz Jędrusik, Urszula Broll, Zdzisław Stanek and Zygfryd Dudzik. St-53 was one of the very first manifestations of dissent against the domination of Social Realism in Polish art.

Considering art as a sphere that reproduces most human behaviour, avant-garde theoreticians demanded that artworks should use purified forms, reflecting the logic of mechanical structures and dynamic new cities. A social revolution entailed a revolution in art, and one of the results were pioneer experiments in typography. The blending of image and word inspired Zenon Moskwa to conduct his reconstructive operations on ruptured signs. Functionality of language became confronted with words that were completely stripped of meaning and could be therefore considered in a purely formal context, leading Moskwa to criticize the denotation — the relationship between the reality and the sign that represents it.

From the 1970s onwards, the Cieszyn avant-garde tradition was to be continued by a group of artists who stamped their mark on the local branch of the art department of the University of Silesia. A notable member of this group was Andrzej Szewczyk, a spiritual leader of the informal group called Gacki or grupa cieszyńska [the Cieszyn group]. Szewczyk was one of the most interesting characters in Polish post-war art. Never ceasing in his attempts to abandon traditional forms and structures in pictures, Szewczyk turned his entire focus on the painting process, which included the vital element of recording signs — so called book writing. Apart from Szewczyk, exhibited artists include Marek Chlanda, Jerzy Wroński, Krystyna Pasterczyk, Piotr Lutyński, Krzysztof Morcinek and Marek Kuś. This part of the exhibition is based on the reminiscences of the galleries that presented this innovative art at that time and constituted the most prominent centres of artistic activity in the region, such as Galeria Uniwersytecka Instytutu Sztuki in Cieszyn, Galeria Miejsce and Galeria Szara in Cieszyn, Kronika in Bytom and the BWA Gallery in Katowice.

Another group of works at the Line and Chaosexhibition demonstrates artistic activity in various spaces, referring to the land-art tradition. Among their authors are graduates of the Art Institute in Cieszyn that are now leading artists in the Silesian region, such as Sławomir Brzoska and his student Michał Smandek, who uphold their connection with the Academy of Fine Arts in Katowice. Their work involves process and research, with both being related to their chosen strategy of blending. These assignments are journeys and often require artists to engage in exhausting physical contact with specific places. Unobtrusive art interventions in outdoor spaces are part of their quest to redefine art and its scope. They manage to blur the border between doing art and documenting the existing situations as artworks per se.

The newest Silesian art section would not be complete without multimedia installations by artists such as Wojtek Kucharczyk, Joanna Rzepka-Dziedzic and Łukasz Dziedzic.

Advisory committee for the project and authors contributing for the exhibition catalogue: Zbigniew Machej, Tadeusz Sławek, Jerzy Kronhold, Ewa Gołębiewska and Joanna Wowrzeczka.