„Lalki: teatr, film, polityka” w Zachęcie

Niewinna i groźna, zawieszona pomiędzy żywym a martwym, ruchomym i nieruchomym, ludzkim i nieludzkim — lalka teatralna — budzi fascynacje. Ale spotkanie z nią, wbrew zdrowemu rozsądkowi, wywołuje w nas również niepokój i uświadamia, że ludzka wyższość nad światem materialnym nie jest niczym pewnym…

Jej ogromny potencjał jako narzędzia artystycznej ekspresji odkryli twórcy awangardowi na początku XX wieku. Teatr lalkowy – przez długi czas uważany za gatunek niższy, bliższy teatrowi ulicznemu czy cyrkowi, spychany na margines, traktowany niezbyt poważnie i łączony w pierwszej kolejności z rozrywką dla dzieci – pozwalał na przekraczanie sztywnych podziałów na kulturę popularną i elitarną. Z jednej strony otwierał nową, niezwykle atrakcyjną przestrzeń dla eksperymentów formalnych, z drugiej służył też jako narzędzie zaangażowania społeczno-politycznego.

Jan Berdyszak, Konik ze spektaklu „Bajki” wg La Fontaine’a, Teatr Animacji w Poznaniu

Leokadia Serafinowicz, lalka ze spektaklu „Bal u profesora Bączyńskiego”, Teatr Animacji w Poznaniu

Jan Berdyszak, Rycerz ze spektaklu „Pieśń o lisie”, 1961, Teatr Animacji w Poznaniu

Jan Berdyszak, Lis ze spektaklu „Pieśń o lisie”, 1961, Teatr Animacji w Poznaniu

Stanisław Fijałkowski, Sędzia ze spektaklu „Kalawela”, Teatr Lalek Pinokio, Łódź, 1960, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi

Janina Petry-Przybylska, Szewc ze spektaklu „O Janku, co psom szył buty”, 1947, Teatr Lalka w Warszawie

Zofia Stanisławska-Howurkowa, Dama dworu ze spektaklu „Świniopas”, 1959, Teatr Lalka w Warszawie

Jan Berdyszak, Rachela z „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego, reż. Leokadia Serafinowicz, Poznański Teatr Lali i Aktora, Poznań, 1969, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi

Henri Poulain, lalka ze spektaklu „Sambo i lew”, Teatr Lalek Arlekin, Łódź, 1958, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi

W sklepie

Wystawę „Rzeczy robią rzeczy” w CSW Zamek Ujazdowski recenzuje Witold Mrozek

Uwzględniając te dwa kluczowe aspekty, wystawa w Zachęcie sytuuje teatr lalkowy w obszarze historii sztuki oraz w szerszym kontekście przemian artystycznych i polityczno-społecznych zachodzących w Polsce w latach 50. i 60. XX wieku. Na większą skalę można było wówczas obserwować zjawisko przenikania się sztuki i teatru lalkowego, a także odkrywania własnej tożsamości przez tę dziedzinę. Teatr lalkowy porzucił naśladowanie „teatru żywego”, a jego twórcy zaczęli odsłaniać kulisy animacji i demonstrować dotychczas skrywany proces tworzenia. Realizowane w powojennej Polsce spektakle lalkowe (zarówno dla dzieci, jak i dorosłych widzów) stanowiły interdyscyplinarne przedsięwzięcia, w których udział brali wybitni malarze, rzeźbiarze i kompozytorzy, a o ich wyjątkowości decydowało połączenie eksperymentalnej plastyki i muzyki z awangardowymi koncepcjami pedagogicznymi.

Spojrzenie na teatr lalkowy jako przestrzeń wizualnego eksperymentu daje szansę na uwzględnienie w historii sztuki artystów, którzy całą swoją zawodową aktywność poświęcili tej dziedzinie (jak Leokadia Serafinowicz czy Jerzy Kolecki). Z kolei przypomnienie mało znanych epizodów współpracy z teatrem lalkowym kilku czołowych postaci polskiej sceny artystycznej lat powojennych (jak Stanisław Fijałkowski, Jerzy Nowosielski, Jadwiga Maziarska, Jan Berdyszak czy Andrzej Pawłowski) pozwala zobaczyć w innym świetle różne wątki czy nawet całokształt ich działalności. Wystawa uwzględnia także poszukiwania dotyczące pokrewnej, równie prężnie rozwijającej się filmowej animacji lalkowej.

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

„Lalki: teatr, film, polityka”, widok wystawy, fot. Daniel Rumiancew

Prezentacja wybranych realizacji, twórców i środowisk została zbudowana wokół takich zagadnień jak antropologia ciała, pedagogika, a wreszcie polityka. Twórcy wystawy poszerzają refleksję nad znaczeniami i funkcjami lalek, stawiając pytanie o ich polityczny wymiar. Przywołują różne strategie ich użycia — od propagandowego wykorzystania repertuaru po karykaturalne i poniżające przedstawienia wrogów politycznych — pokazując również ich niebezpieczny potencjał.

Wystawie towarzyszy książka pod redakcją Joanny Kordjak i Kamila Kopani, a także program edukacyjny — cykl warsztatów i wykładów poświęconych zarówno praktycznym aspektom warsztatu aktorskiego, jak i szerszej refleksji teoretycznej, pozwalającej spojrzeć na lalkę jako obiekt kulturowy. Zastanowimy się nad kwestiami autonomii lalki, sposobami interakcji między lalką a towarzyszącym jej na scenie aktorem, a także nad relacjami władzy, w które lalka była wikłana jako obiekt politycznej metafory.