„Kosmos wzywa! Sztuka i nauka w długich latach sześćdziesiątych” w Zachęcie

Daniel Mróz, ilustracja do opowiadania „Astronauci” Stanisława Lema, 1955

Wraz z nastaniem odwilży w krajach bloku wschodniego i ogłoszeniem rewolucji naukowo-technicznej nauka i technika stały się ważnym orężem w zimnowojennych rozgrywkach po obu stronach żelaznej kurtyny, a symbolem kolejnej dekady – loty w kosmos, nowoczesna telekomunikacja i energia jądrowa. Nowe dziedziny nauki, rozwój kosmonautyki umożliwiający dosłowne „oderwanie się od ziemi”, a także zrehabilitowana w państwach komunistycznych cybernetyka i jej pochodne – biocybernetyka, robotyka, sztuczna inteligencja – kształtują wyobraźnię masową oraz wyraźnie inspirują wszystkie dziedziny sztuki: od malarstwa, rzeźby, muzyki po wzornictwo, architekturę i urbanistykę.

Okładka czasopisma „Świat”, 1963

„Kosmos wzywa! Sztuka i nauka w długich latach sześćdziesiątych”, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, widok na wystawę

„Kosmos wzywa! Sztuka i nauka w długich latach sześćdziesiątych”, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, widok na wystawę

Odradzający się w tym czasie nurt science fiction oraz powszechna fascynacja odkryciami naukowymi tworzą istotny kontekst dla ukazania eksperymentalnych projektów i realizacji artystycznych tego czasu. Wyścig o dominację w kosmosie przyczynił się do rozwoju utopii architektonicznych, a punktem wyjścia dla projektów „miast przyszłości” stało się przekonanie, że niebawem człowiek będzie mógł zamieszkać w dowolnym miejscu na Ziemi czy w kosmosie. Rewolucja naukowo-techniczna miała też znaczący wpływ na sposób postrzegania ludzkiego ciała i jego nowych, poszerzonych możliwości percepcyjnych. Istotny wątek sztuki lat sześćdziesiątych stanowią działania artystyczne mające za punkt wyjścia badanie i testowanie percepcji zmysłowej – od sztuki kinetycznej i op-artu, poprzez eksperymentalną muzykę elektroniczną, aż do projektów environment – „przestrzeni wielozmysłowych”.

Okładka czasopisma „Młody Technik”, 1957

„Kosmos wzywa! Sztuka i nauka w długich latach sześćdziesiątych”, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, widok na wystawę

„Kosmos wzywa! Sztuka i nauka w długich latach sześćdziesiątych”, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, widok na wystawę

Wystawa ukazuje niejednoznaczne, wykorzystywane przez komunistyczną propagandę związki artystów z nauką, techniką i przemysłem. O ile przyświecające organizowanym w latach sześćdziesiątych plenerom i sympozjom hasła współpracy środowisk artystycznych i naukowych ograniczały się jedynie do postulatów, o tyle wzornictwo przemysłowe było dziedziną, w której idea ta miała szansę, choć w ograniczonym stopniu, być rzeczywiście realizowana. Obok projektów dla przemysłu na wystawie prezentowane są artystyczno-użytkowe prace poddające krytyce technokratyczny system i kontestujące rolę, jaką wzornictwu przypisywały komunistyczne władze.

Mieczysław Berman, Na horyzoncie, 1962, dzięki uprzejmości Muzeum Niepodległości w Warszawie

Ewa Bończa-Tomaszewska, Wyposażenie kuchni, praca dyplomowa (promotor: Lech Tomaszewski), 1969, ze zbiorów Zakładu Dokumentacji Wydziału Wzornictwa Przemysłowego ASP w Warszawie

„Kosmos wzywa! Sztuka i nauka w długich latach sześćdziesiątych”, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, widok na wystawę

„Kosmos wzywa! Sztuka i nauka w długich latach sześćdziesiątych”, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, widok na wystawę

„Kosmos wzywa! Sztuka i nauka w długich latach sześćdziesiątych”, Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, widok na wystawę

Emil Cieślar, Andrzej Wróblewski, Olgierd Rutkowski, Stanisław Siemek, projekt obudowy maszyny analogowej AKAT-1, 1959, ze zbiorów Zakładu Dokumentacji Wydziału Wzornictwa Przemysłowego ASP w Warszawie