Gdzie leży Europa Wschodnia?

Katarzyna Murawska-Muthesius,
Imaging and Mapping Eastern Europe.
Sarmatia Europea to Post-Communist Block,
Routledge, New York–London 2021

Slaka wyobrażona

W swej nowej książce Katarzyna Murawska-Muthesius poszukuje wizualnej esencji Europy Wschodniej od renesansu do współczesności. Jest to esencja, która okazuje się konstrukcją obrazową kreowaną głównie przez zachodnich twórców lub wydawców map, dzienników podróży, karykatur i okładek książkowych. Autorka nie analizuje wizji „drugiej” Europy w sztuce lub w dominującej filmowej kulturze wizualnej, ale raczej w bardziej marginalnych i zapomnianych formach obrazowych związanych z kulturową i polityczną geografią. Szczególny akcent kładzie na mapowanie Europy Środkowo-Wschodniej w epoce nowożytnej. Jej punkt widzenia jest zachodniocentryczny, koncentruje się na tym, jak geografowie, karykaturzyści, fotografowie i rysownicy z Europy Zachodniej lub Stanów Zjednoczonych wizualizowali wschodnią część kontynentu europejskiego przez wieki, ale z akcentem na nowoczesność – XIX i XX wiek. Geograficznie jako Europę Wschodnią badaczka rozumie Europę Środkowo-Wschodnią (Centralną), Rosję i Bałkany, czyli cały obszar, który w czasie zimnej wojny znalazł się pod wpływem ZSRR i nie był kapitalistycznym Zachodem; problematyka dotycząca Rosji została jednak dość zmarginalizowana.

O zmienności i specyficznej amorficzności tego obszaru świadczy wielość określeń, jakie stosowano do nazywania go, które w książce są przywołane i wykorzystywane. Mamy zatem, w różnych kontekstach historycznych, Sarmatia Europea, słowiańską Europę, nową Europę, inną Europę, komunistyczny „blok”, postkomunistyczną Europę, ale i takie wytwory, jak cordon sanitaire, strefa rozbita czy wspaniałe określenie Milana Kundery z eseju z 1984 roku – „Zachód porwany”. Można odnieść wrażenie, że zimnowojenna geografia tego regionu dominuje nawet w spojrzeniu na mapy z czasów nowożytnych.

Jako polska historyczka sztuki mieszkająca i pracująca akademicko w Wielkiej Brytanii, Katarzyna Murawska-Muthesius przyznaje, że opiera się głównie na źródłach zachodnich, ze szczególnym uwzględnieniem brytyjskich fantazmatów (sic!) na temat Europy Wschodniej. Posługuję się tutaj pojęciem „fantazmatu”, wprowadzonym w polskiej humanistyce przez badaczkę słowiańszczyzny Marię Janion¹, gdyż w wielu przypadkach najlepiej oddaje ono charakter konstrukcji wizualnych precyzyjnie opisywanych przez autorkę książki, która jednak tego pojęcia nie używa, gdyż w języku angielskim nie ma ono takiej siły i aktualności. Jest to jednak rozprawa właśnie o Europie fantazmatycznej, stworzonej w dość szczególnych wizerunkach.

Pomimo podkreślania, iż Imaging and Mapping Eastern Europe opiera się na kulturze wizualnej i metodologiach badania kultury wizualnej, ten projekt dekonstrukcji wizualnej fantazmatyki Europy Wschodniej rozpoczyna się jednak od literatury, i to właśnie literatury brytyjskiej. Jest w tym pewien paradoks, można było przecież zacząć od jakiegoś szczególnie ikonicznego rysunku lub od mapy. Tymczasem w fantazmaty o Europie Wschodniej wprowadza czytelnika mało znana powieść Malcolma Bradbury’ego Rates of Exchange z 1983 roku. Taki początek od razu definiuje domniemanego czytelnika i domniemaną czytelniczkę tej rozprawy, którymi mają być zachodni intelektualista i/lub intelektualistka, a którym przedstawia się, jak ich krąg kulturowy wizualizował wschodnioeuropejską geograficzno-kulturową miazgę i mozaikę, ziemię nieznaną i egzotyczną, wciąż inną.

Malcolm Bradbury, brytyjski akademik i pisarz, w swej satyrze na relacje Wschodu i Zachodu wymyśla represyjny komunistyczny kraj w Europie Wschodniej o nazwie Slaka (sic!). Jego wyobrażenia na temat tej krainy wydają się przewodnikiem Katarzyny Murawskiej-Muthesius, która rozpoczyna swoją książkę rozdziałem Welcome to Slaka, a kończy ją podsumowaniem Farewell to Slaka. Sam Bradbury w swej refleksji dotyczącej systemu komunistycznego fikcyjnej krainie Slaka poświęcił aż kilka publikacji. Ich folklorystyczne okładki często przedstawiały góralski taniec zbójnicki. Jak zauważa autorka, już od XVIII wieku wielu pisarzy i pisarek tworzyło podobne fikcje o Europie Wschodniej. Robili to ze względu na jej skomplikowaną geografię i historię oraz trudną lingwistyczną mozaikę. Slaka staje się kondensacją wyobrażeń o Europie za żelazną kurtyną – o Europie jako o jednolitym bloku, zacofanym, niestabilnym, podporządkowanym autorytarnej władzy, a jednocześnie hybrydalnie etnicznie skomplikowanym, z wiecznie zmiennymi granicami i nieustanną przemocą najazdów i zaborów; prawie terytorium ciemności, chaosu i ludowego tradycjonalizmu. Ziemia pomiędzy, opanowywana przez Habsburgów, Prusy, Imperium Osmańskie, Rosję i ZSRR.

Jest to prawdziwie gotycka (sic!), ale i folklorystyczna wizja naszej części Europy, której lektura sprawiła mi sporo radości. W kolejnych rozdziałach autorka podąża właśnie takimi wyobrażeniowymi tropami Zachodu o Wschodzie Europy, ugruntowując je twardą wiedzą historyczną i znakomitymi analizami wizerunków z marginesów kultury wizualnej – takich, które zwykle pomijamy, jak na przykład karykatury z prasy satyrycznej. Sama Katarzyna Murawska-Muthesius podkreśla, że nie zajmuje się w tej książce przykładami kultury dominującej – czyli filmem, telewizją, prasowym fotoreportażem. W takim przypadku książka musiałaby być bowiem poświęcona głównie XX wiekowi, a jej wartość tymczasem polega na tym, iż przyjmuje dłuższą perspektywę historyczną, wszak rozpoczyna się od piętnastowiecznych map!

^{1 Zob. Maria Janion, Projekt krytyki fantazmatycznej, Wydawnictwo Pen, Warszawa 1991}

[…]

Pełna wersja tekstu jest dostępna w 35. numerze Magazynu „Szum”.