Karolina Breguła, Formy przestrzenne jako centrum wszystkiego

Kajetan Sosnowski, archiwum Centrum Sztuki Galeria EL

Historyczne miasto Elbląg przestało istnieć na przełomie stycznia i lutego 1945 roku. Wtedy to, w wyniku intensywnych walk Armii Czerwonej z wojskami niemieckimi, jego zabytkowe centrum obróciło się w gruzy, a większość mieszkańców została wysiedlona bądź sama zdecydowała się na exodus. Po zakończeniu działań wojennych w opustoszałej ruinie miasta zaczęli pojawiać się ludzie, spośród których zaledwie garstka stanowiła dawną elbląską społeczność. Powstawały budynki mieszkalne i zakłady pracy. Powoli rodziło się zupełnie nowe życie. W pierwszych powojennych latach polegało ono głównie na zaspokajaniu najbardziej elementarnych potrzeb – nie było tu miejsca dla rozwoju intelektualnego i duchowego.

Julian Boss Gosławski, archiwum Centrum Sztuki Galerii EL

Miłosz Urbasek, archiwum Centrum Sztuki Galeria EL

Jednym z nielicznych inicjatorów działań kulturalnych w mieście był młody i energiczny artysta Gerard Kwiatkowski, pracujący na stanowisku plastyka w Zakładach Mechanicznych im. Karola Świerczewskiego Zamech. Jak wyznał mi prawie pół wieku później, pragnął, by Elbląg stał się centrum nauki, filozofii i sztuki. 24 lipca 1961 roku Kwiatkowski wystosował wniosek do Prezydium Miejskiej Rady Narodowej o przyznanie mu części ruin podominikanskiego gotyckiego kościoła w celu urządzenia w nim pracowni malarskiej. Ku zdziwieniu wszystkich, budynek został mu oddany i niedługo potem był już odgruzowywany, a nawet częściowo odbudowany. Od pierwszego dnia pracownia artysty była również galerią, która – pomimo braku gotowej siedziby – działała, organizując pokazy filmowe, koncerty i wystawy. Dzięki niezwykłej determinacji Kwiatkowskiego niedługo potem udało się pozyskać fundusze na odnowienie kościoła. Oficjalne otwarcie Galerii EL odbyło się 27 marca 1962 roku.

Gerard Kwiatkowski, archiwum Centrum Sztuki Galeria EL

Juliusz Woźniak, archiwum Centrum Sztuki Galeria EL

Galeria od początku współpracowała z wieloma podobnymi ośrodkami w innych miastach, przez co miała kontakt z najciekawszymi polskimi twórcami, a wydarzenia przez nią organizowane zyskiwały rozgłos nie tylko w całym kraju, ale i za granicą, co udawało się nielicznym. Zorganizowane tu w latach 1963 i 1965 zbiorowe wystawy I Parada Sztuki Współczesnej i Konfrontacje II – II Parada Sztuki Współczesnej gościły takie sławy ówczesnej polskiej sztuki jak Magdalena Abakanowicz, Henryk Stażewski czy Edward Krasiński. Współorganizatorem przedsięwzięcia był artysta Marian Bogusz, komisarz nieistniejącego już wówczas warszawskiego Klubu Krzywe Koło.

Od 1965 roku za sprawą Galerii EL i Zamechu odbywało się w Elblągu Biennale Form przestrzennych. Było ono największą w kraju cykliczną artystyczną imprezą plenerową. Zaproszeni przez Gerarda Kwiatkowskiego i Mariana Bogusza artyści podczas kilkumiesięcznych pobytów twórczych w Elblągu pracowali z pomocą fachowców z Zamechu, który zapewniał twórcom również możliwość korzystania ze swoich zasobów materiałowych. Efektem ich pracy były ogromne metalowe obiekty zwane Formami przestrzennymi.

Mieczysław Wiśniewski, archiwum Centrum Sztuki Galeria EL

Integracja środowisk twórczych z robotniczymi wpływała na ogromną popularność Biennale. Zaangażowani w pracę artystyczną fachowcy z Zamechu przekazywali swoje zainteresowanie przedziwnymi rzeźbami rodzinom i znajomym. Dzięki temu, mimo iż nieużyteczne i zupełnie niezrozumiałe, obiekty szybko stały się tak popularne, że władze poszczególnych dzielnic zaczęły zabiegać o ich realizację na swoim terenie, a odsłonięcia nowych Form przestrzennych gromadziły tłumy elblążan. Zabawa zaczynała się często już podczas montażu formy i trwała aż do jej odsłonięcia, w sumie czasami nawet kilka dni – wspominał Gerard Kwiatkowski. – Były w centrum uwagi – mówił, podkreślając społeczne znaczenie Biennale Form przestrzennych, które, jego zdaniem, stało się dla mieszkańców miasta tak ważne, gdyż było zwiastunem czegoś, co miało nadejść[1].

Do 1973 roku odbyło się pięć edycji Biennale Form przestrzennych. W 1974 roku Gerard Kwiatkowski niespodziewanie wyjechał z Polski i nigdy już nie powrócił na stałe. Zamieszkał w Niemczech. Od tamtej pory prowadzi swoją działalność artystyczną i kuratorską pod zmienionym nazwiskiem Jürgen Blum. Po jego wyjeździe Galeria EL gościła jeszcze kilkoro artystów, którzy stworzyli tutaj swoje dzieła nawiązujące do tradycji Biennale.