„Dama w lustrze. Strategie artystyczne kobiet w latach 70-tych XX w.” w Galerii Piekary

Na wystawie zaprezentowane zostały prace Izabelli Gustowskiej, Zofii Kulik / KwieKulik, Anny Kutery, Natalii LL, Teresy Murak, Jolanty Marcolli, Ewy Partum, Marii Pinińskiej-Bereś oraz Teresy Tyszkiewicz.

Ich działalność artystyczna plasuje się nie tylko w obrębie sztuki kobiet oraz wczesnego feminizmu ale przede wszystkim wpisuje się w tendencje drugiej awangardy (neoawangardy), które w Polsce dominowały w latach 70-tych i na początku lat 80-tych, a ich kolebką był przede wszystkim Wrocław. Istotnym jest, że był to czas niezwykłej pluralizacji postaw i gestów artystycznych niespotykanych wcześniej w polskiej sztuce – dobitnie unaoczniają to prezentowane prace.

Maria Pinińska-Bereś, „Pranie”, 1980, Galeria ON

Natalia LL, „Przbudzenie”, 1978

Dama w lustrze to tytuł (w polskim tłumaczeniu) zbioru opowiadań Virgini Woolf, angielskiej pisarki i feministki, a zarazem powtórzenie tytułu jednego z zawartych tam opowiadań. Historia ta to studium psycho-fizyczne pewnej kobiety, Isabelli Tyson, którą narratorka, snując refleksje w pierwszej osobie, na zasadzie charakterystycznie dla pisarki prowadzonego strumienia świadomości, próbuje odkryć jako osobę, przeniknąć do jej wnętrza. Służyć ma jej do tego lustro, które w tym opowiadaniu wydaje się być zarazem niebezpieczne i pociągające. Martwe przedmioty nieruchomieją, zastygają w nim i zyskują nieśmiertelność, ludzka postać jest zaś obnażona, ujawnione zostają nawet zakamarki jej duszy. Ostatecznie – wszystko jest w lustrze – jak pisze Woolf – obdarzone nową realnością i znaczeniem…

„Dama w lustrze. Strategie artystyczne kobiet w latach 70-tych XX”, widok wystawy; prace Marii Pinińskiej-Bereś

„Dama w lustrze. Strategie artystyczne kobiet w latach 70-tych XX”, widok wystawy

Ewa Partum, „Legalność przestrzeni”, 1971, 4 fotografie barwne na papierze, sklejka, każda w formacie 30 x 40 cm; spis znaków, technika własna, 40 x 31 cm, dzięki uprzejmości Fundacji Profile

„Dama w lustrze. Strategie artystyczne kobiet w latach 70-tych XX”, widok wystawy

Tak też pragniemy spojrzeć na prezentowaną na wystawie działalność artystyczną – przede wszystkim z lat 70. – dziewięciu polskich artystek. Wszystkie te kobiety przeglądają się w lustrach. Motyw ten nie tylko bywa obecny w ich twórczości w sposób dosłowny, czasami to obiektywy aparatu lub kamery, które pozwalają przyjrzeć się sobie, ujrzeć w nowym świetle w sposób, wydawałoby się, bardziej obiektywny. Oko aparatu i kamery jest jak lustro – rejestruje, a zjawiający się obraz jest niebezpieczny, bo wydobywa z rzeczywistości to, co gołym okiem bywa niezauważalne (Slavoy Žižek pisze, że aby wyraźnie dostrzec przedmiot, musi on być znieruchomiały, unieruchomiony – nieruchomość sprawia, że rzecz staje się widzialna), ale i pociągające – wypreparowane obrazy stają się aż nierzeczywiste, odrealnione.

Teresa Murak, „Zasiew”, 1976

Izabella Gustowska, „Ona I, Kobieta I”, 1977

Innym jednak razem owe lustro to przeglądanie się w innych ludziach i w ogóle w tym, co człowieka otacza. Woolf bardzo skrupulatnie opisywała materialne środowisko: przyrodę, pomieszczenia i przedmioty. Być może kobiety większą przykładają wagę do otoczenia, może częściej obcują wśród i z domowymi przedmiotami, i dzięki temu odczuwają je mocniej? Być może też w sposób wzmożony, niepewne samych siebie, porównują się z innymi. Bliźniaczość jest w tym wypadku fenomenem.

Jolanta Marcolla, „Caprice 2”, 1975, still z filmu wideo, wersja cyfrowa, 4 min. 27 sek.

od lewej: Natalia LL, „Sztuka konsumpcyjna”, 1974, montaż 12 fotografii barwnych na papierze, każda w formacie 10 x 15 cm, łączny format 50 x 50 cm; Anna Kutera, „Sytuacje stymulowane – Monolog”, 1976, 8 fotografii czarno-białych na papierze, każda w formacie 39,8 x 29,9 cm, własność artystki

„Dama w lustrze. Strategie artystyczne kobiet w latach 70-tych XX”, widok wystawy

Ewa Partum, „Zmiana”, 1974/2008, fotografia czarno-biała na płótnie, 85,5 x 63,5 cm

Wreszcie lustro lacanowskie – to, w którym konstytuuje się nasza tożsamość. Moment kobiecego doświadczania siebie dokonujący się właśnie poprzez spoglądanie w lustro nie musi być rozumiany jako wyraz próżności – eksploatowany szeroko również przez artystów płci męskiej, ma często wymiar erotyczny, cielesny. Jacques Lacan uważał dodatkowo, że samopoznanie poprzez lustro umożliwia zespolenie się w określonym wyobrażeniu. Oddawana na wystawie spojrzeniu widza sztuka polskich artystek to także zapis różnorodnych prób redefinicji wyobrażenia o kobietach jako takich, roli, jaką miałyby odgrywać w społeczeństwie, i aspiracjach, jakie im się przypisuje. Tak jak i w opowiadaniach Virgini Woolf, tak i tutaj – pojęcie damy ulega sproblematyzowaniu, a znaczeniowy ciężar słowa raz wyraźnie jest demaskowany i konfrontowany z rzeczywistością, innym razem tylko w nieoczywisty sposób akcentowany.

Emilia Chorzępa