„Czysty język” w galerii Arsenał w Białymstoku

Little Warsaw, Path/Ścieżka, 2011 malowany gips, fotografia na kartonie, drewno, 40 x 62 cm, unikat (dzięki uprzejmości Erna Hecey Gallery)

Punktem wyjścia wystawy Czysty język jest myśl Ludwika Zamenhofa i jego koncepcja neutralnej platformy komunikacji, dzięki której możliwe byłoby przezwyciężenie podziałów kulturowych i etnicznych. Doświadczenia wyniesione najpierw z wielojęzycznego Białegostoku, później z wielokulturowej Warszawy, a przede wszystkim sytuacja diaspory żydowskiej zdeterminowały go do pracy nad nowymi ideami społecznymi, których ostatecznym wynikiem było powstanie uniwersalnego języka międzynarodowego. Pierwszą zaproponowaną przez Zamenhofa ideą był hilelizm, którego istotą było zmniejszenie różnic obyczajowych i mentalnych między Żydami a innymi społeczeństwami europejskimi. Zamenhof był przekonany, że uniwersalny język jest konieczny do bezkonfliktowej koegzystencji narodu żydowskiego wśród innych narodów. W ciągu wielu lat pracy Zamenhof uogólnił swoje założenia, rozszerzając je na całą ludzkoś, a zmodyfikowanej koncepcji nadał miano homaranizmu. Jak pisała Agnieszka Jagodzińska: „Droga Zamenhofa wiodła od żydowskiego partykularyzmu do ogólnoludzkiego uniwersalizmu”¹. Chociaż Zamenhof znany jest głównie jako twórca esperanto, jego koncepcje znacznie przekraczały ramy lingwistyczne, obejmując sprawy społeczne, polityczne i religijne. Zamenhof był przede wszystkim prekursorem wielokulturowości, a esperanto miało według niego być nie tylko narzędziem komunikacji, ale także platformą zbliżenia narodów i związanej z tym zmiany stosunków społecznych.

Anna Koźbiel i Adam Walas, Ad manum, 2015, mural

Slavs and Tatars, Madame MMMorphologie/Madame MMMorfologia, 2013 książka, sztuczne oko, czujnik uruchamiający mechanizm mrugania, 60 x 100 x 60 cm

Slavs and Tatars, Larry nixed, Trachea trixed, 2015 sitodruk na stali, 70 x 50 x 1 cm

Główną ideą przyświecającą wielu próbom wynalezienia języka uniwersalnego (doskonałego) było stworzenie narzędzia służącego zjednoczeniu. Poszukiwania języka doskonałego stały się z kolei próbą powrotu do języka pierwotnego (czystego). Takie też było zamierzenie Ludwika Zamenhofa – opracowanie „czystego języka” (hebr. safa berura), dzięki któremu miała zapanować zgoda między narodami. Walter Benjamin swoje rozważania na temat przekładu intuicyjnie skierował na poszukiwania języka doskonałego. W eseju Zadania tłumacza pisał: „Ponadhistoryczne pokrewieństwo języków polega raczej na tym, że każdy z nich – traktując je w całości – określa to samo, co jednakże nie sprawdza się w każdym z nich z osobna, lecz jedynie w totalności ich wzajemnie uzupełniających się intencji: w czystym języku”².

Ex-artists’ collective (Anikó Lóránt/Tamás Kaszás), Shelter of hope (Esperanto classroom) / Schron nadziei (klasa esperanto), 2004 technika mieszana, instalacja

Ex-artists’ collective (Anikó Lóránt/Tamás Kaszás), Shelter of hope (Esperanto classroom) / Schron nadziei (klasa esperanto), 2004 technika mieszana, instalacja

Małgorzata Niedzielko, Wieża Babel, 2015 rekonstrukcja modelu pomnika ku czci Ludwika Zamenhofa zaprojektowanego przez Abrahama Ostrzegę

Jednym z głównych wątków wystawy Czysty język jest mit wieży Babel. Pojawiający się w nim motyw pomieszania języków (łac. confusio linguarum) postrzegany jest w kategoriach kary. Stąd ważnym punktem odniesienia wystawy jest odwrócenie znaczenia tego mitu, przywołane przez Umberto Eco w książce W poszukiwaniu języka uniwersalnego. Eco zwraca uwagę na teorie, według których pomieszanie – rozumiane jako mnożenie, zróżnicowanie – może być odczytywane jako zjawisko pozytywne, które wpłynęło m.in. na tworzenie się więzi etnicznej i przynależności terytorialnej. Pogląd ten rzuca nowe światło na cały szereg zagadnień związanych z polityką języka, takich jak język narodowy kontra języki mniejszościowe, marginalizacja języków mniejszościowych, język jako przejaw tożsamości etnicznej, ustanowienie jedynego języka uniwersalnego wobec wielokulturowości i wieloetniczności. Zagadnienia te wydają się bardzo aktualne w dobie integracji europejskiej. Unia Europejska przyjęła zasadę, że oficjalnymi językami wspólnoty będą języki wszystkich państw członkowskich. Jest to próba uniknięcia konfliktu, jaki z pewnością wynikłby z wprowadzenia języka oficjalnego będącego jednocześnie językiem któregoś z członków (ze wskazaniem na angielski). Niewykluczone jednak, że wraz z rozszerzaniem się ram UE, a co za tym idzie zwiększaniem się liczby oficjalnych języków wspólnoty, Unia będzie zmuszona do ustanowienia międzynarodowego języka pomocniczego.

Z kwestią polityki językowej wiąże się również zagadnienie sztucznego języka; powoływanie nowych języków czy też ich eliminacja jest bowiem częścią tej polityki. Oczywiste jest, że polityka może modelować język dla swoich celów. Wystarczy przywołać systemy totalitarne, takie jak faszyzm czy stalinizm, których ingerencja w język była bardzo zdecydowana. Język zawsze towarzyszył władzy. Z kolei wybór wizualnego zapisu języka, czyli alfabetu, był również decyzją polityczno-kulturową, np. wybór alfabetu łacińskiego świadczył o przynależności do określonego obszaru kulturowego. Było to przyczyną kilku rewolucji lingwistycznych, można chociażby przywołać latynizację języka osmańskiego przeprowadzoną w 1928 roku w Turcji przez Mustafę Kemala Atatürka czy nieudaną próbę wprowadzenia cyrylicy do zapisu języka polskiego w zaborze rosyjskim (w połowie XIX w.).

Ferenc Gróf, The real character/Zero alphabet, 2015 malarstwo ścienne, szablony

Czysty język, widok wystawy

Hipoteza Sapira-Whorfa zakładała, że ludzkie myślenie jest zdeterminowane przez język, a co za tym idzie, język warunkuje postrzeganie rzeczywistości i stan świadomości człowieka. Teza „myślenie i język to jedno” przekłada się zatem na to, że w samym języku w pewnym stopniu zawiera się obraz świata. W świetle tej koncepcji niezwykle inspirujące wydają się zmiany zachodzące w języku pod wpływem globalizacji i sieciowych form komunikacji (blogów, serwisów społecznościowych, komunikatorów internetowych, aplikacji telefonicznych etc.), a także związana z nimi ikonografia (np. emotikony). Dominuje tu język angielski, który jest w stanie permanentnej rewolucji, dostosowującej go do podlegającej nieustannym zmianom gramatyki komunikacji elektronicznej.

Podsumowując, wystawa Czysty język porusza kwestie komunikacji uniwersalnej; bada, z czego wynika potrzeba jej tworzenia, co jest inspiracją do kreowania sztucznych narzędzi komunikacji w ich najróżniejszych formach: język, alfabet, liternictwo, kody, np. alfabet Morse’a. Wychodząc od idei Ludwika Zamenhofa, jest jednocześnie próbą spojrzenia na jego myśl w kontekście aktualnych zagadnień, zarówno językowych, jak i politycznych czy narodowych.

Piotr Bosacki, Labirynt pochyły, 2015 rzeźba, stal

Érik Bullot, Tongue Twisters (Łamańce językowe), 2011 wideo, 11’

Czysty język, widok wystawy