Niespokojna pewność – Dziekanka / Warszawa – Miejsce nowej sztuki 1972–1998

Zaledwie 90 metrów kwadratowych przy Krakowskim Przedmieściu 56 w Warszawie^[1] wystarczyło artystom do stworzenia w latach 1972–1998 wolnej artystycznej i intelektualnej oazy. Położona przy pomniku Adama Mickiewicza Dziekanka była przeciwieństwem oficjalnej nudy i sztampy, fenomenem, stanowiła alternatywę. Jej największą wartością, która decydowała o wyjątkowości tego miejsca i jednocześnie wpływała na polską sztukę, było to, że od początku istnienia tworzyli ją artyści.

Artysta w centrum działania

O znaczeniu i randze Studia Artystyczno-Badawczego Zygmunta Piotrowskiego, Grupy SAB prowadzonej przez Ryszarda Kryskę, Studenckiego Centrum Środowisk Artystycznych Dziekanka wraz z Akademią Ruchu Wojciecha Krukowskiego, Pracowni Dziekanka – najpierw w konstelacji Janusz Bałdyga/Jerzy Onuch/Łukasz Szajna, a potem Jerzy Onuch i Tomasz Sikorski – Galerii Dziekanka z Joanną Kiliszek i Andrzejem Rosołkiem, a następnie z Krzysztofem Żwirblisem oraz Krzysztofem Wretowskim i Andrzejem Adachem decydowała jej tradycja oparta na niezależności, niekomercyjności, moralnej czystości prezentowanych tam zdarzeń oraz wyjątkowym, pełnym szacunku i otwartości traktowaniu artystów i teoretyków oraz interdyscyplinarnym rozumieniu sztuki.

W Dziekance nie preferowano jednego kierunku czy określonej tendencji w sztuce współczesnej. Sztuki wizualne współistniały z działaniami muzycznymi i teatralnymi; malarstwo, rzeźba, rysunek, instalacje były prezentowane na równi z fotografią, performansem i ze sztuką video.

Dziekanka umożliwiała prezentację w jej przestrzeni nierozpoznanych wtedy obszarów nowej sztuki. Prowadzący byli skłonni do podjęcia – pod warunkiem autentyczności propozycji – ryzyka pokazania zjawisk nie w pełni dojrzałych artystycznie. W Dziekance nie preferowano jednego kierunku czy określonej tendencji w sztuce współczesnej. Sztuki wizualne współistniały z działaniami muzycznymi i teatralnymi; malarstwo, rzeźba, rysunek, instalacje były prezentowane na równi z fotografią, performansem i ze sztuką video. W tym miejscu odbywały się zamknięte próby teatralne Akademii Ruchu czy muzyczne zespołów Xenna i Dezerter. Prowadzono warsztaty twórcze, także dla dzieci. Ważną rolę spełniały działania dydaktyczne, które uzupełniały konserwatywny sposób uczenia w Akademii Sztuk Pięknych. Różnorodne propozycje Dziekanki były skierowane przede wszystkim do środowiska artystycznego, a program wynikał z potrzeb i chęci rozwoju artystów.

Dziekanka artystyczna. Fenomen kultury niezależnej 1972–1998 na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, widok wystawy

Dziekanka artystyczna. Fenomen kultury niezależnej 1972–1998 na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, widok wystawy

Dziekanka artystyczna. Fenomen kultury niezależnej 1972–1998 na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, widok wystawy

Odnowa klubu po Marcu 1968 i Grudniu 1970

Dziekanka powstała w latach siedemdziesiątych, w pustce po marcowym pożarze 1968 roku. A dokładnie – w 1972, kiedy opuszczona sala klubu w akademiku uczelni artystycznych^[2] została zaadaptowana przez studentów grafiki – Zygmunta Piotrowskiego we współpracy z Ryszardem Kryską, prowadzącym grupę SAB – do działań warsztatowych i zamkniętych pokazów, które następnie były prezentowane w przestrzeni publicznej.

W kwietniu 1975 roku pojawia się w Dziekance, wraz z Akademią Ruchu, Wojciech Krukowski, który tworzy Studenckie Centrum Środowisk Artystycznych^[3]. Nadaje on temu miejscu instytucjonalne podstawy i otwiera dla publiczności. W 1976 aktywność w Centrum na zaproszenie Krukowskiego rozpoczynają – pod nazwą Pracownia Dziekanka – ówcześni studenci ASP w Warszawie: Janusz Bałdyga, Jerzy Onuch i Łukasz Szajna. Proponują dynamiczny i wysokiej jakości program prezentacji takich artystów, jak Zdzisław Sosnowski, Ryszard Winiarski, Krzysztof Knittel, Zbigniew Dłubak, Wojciech Bruszewski, Paweł Kwiek, Bogdan Mazurek, Dobrosław Bagiński i Andrzej Partum. W tym samym roku występują tam znani zagraniczni artyści, w tym Julião Sarmento, Allan Kaprow, Douglas Davies i Wolf Kahlen. Jest to niezwykle ożywiony okres wypełniony wieloma wykładami, warsztatami, pokazami, performansami, wystąpieniami międzynarodowych artystów oraz współpracą między innymi z Galerią Współczesną w Warszawie, a także środowiskiem wrocławskim i lubelskim.

Po odejściu Akademii Ruchu, związanym z profesjonalizacją zespołu, w 1979 roku kierownictwo „Dziekanki” obejmują absolwenci warszawskiej ASP – Jerzy Onuch i Tomasz Sikorski, którzy prowadzą ją przez dziewięć lat. W latach siedemdziesiątych Dziekanka jest miejscem zwróconym w stronę działań laboratoryjnych, warsztatowych, dydaktycznych, w których najważniejsza jest praca nad procesem artystycznym.

Zbigniew Warpechowski, RĄSIA, performance, 6.03.1981, fot. T. Sikorski

Grupa Pracownia Dziekanka (Bałdyga, Onuch, Szajna), performance, 29.01. 1981, fot. T. Sikorski

Przełom i pełna niezależność

W lata osiemdziesiąte Dziekanka wchodzi z nowym programem, określającym ją jako otwartą, niezależną placówkę artystyczną, pełniącą funkcje edukacyjne i informacyjne – obok kreacyjnych w stosunku do młodych artystów. Przyjmuje nazwę Pracownia Dziekanka^[4]. Program Pracowni realizowany jest poprzez wykłady z różnych dziedzin, warsztaty, spotkania, seminaria, ćwiczenia prowadzone przez zaproszone indywidualności artystyczne, jak Jan Berdyszak, Grzegorz Dziamski, Dick Higgins, Tom Klinkowstein, Krzysztof Knittel, James Mel Someroski, Zbigniew Warpechowski, Reindeer Werk, oraz poprzez prezentacje najnowszych zjawisk w sztukach wizualnych. W grudniu 1980 roku dochodzi do przełomowej zmiany dotychczasowego statusu – Dziekanka uwalnia się od patronatu Socjalistycznego Związku Studentów Polskich i – decyzją ówczesnego rektora ASP w Warszawie prof. Lecha Tomaszewskiego – wchodzi w strukturę Akademii, działając nadal pod administracyjnym patronatem Akademii Muzycznej w Warszawie^[5].

Pracownia Dziekanka przeżywa okres erupcji wielu talentów i form artystycznej ekspresji, ale jednocześnie koegzystencji, a nawet mieszania się różnorodnych środowisk neoawangardy, muzyki alternatywnej, punka, buddystów, kultury rasta.

Lata osiemdziesiąte są okresem niezwykłego fermentu w Dziekance. Jej formuła doskonale trafia w ówczesną sytuację sztuki – kształtowania się jednego z najsilniejszych pokoleń artystów oraz, od 1982 roku, bojkotu oficjalnych i niekompetentnych instytucji artystycznych. Dzięki swej wiarygodności Pracownia staje się jednym z nielicznych wyjątkowych miejsc – niebojkotowanych przez artystów – stwarzających możliwości rozwoju młodych twórców i integracji środowiska. Dziekanka zostaje zamknięta w stanie wojennym na rok, a działania – wówczas nielegalne – przenoszą się do pracowni Daniela i Doroty Wnuków na Górnym Mokotowie.

Ponowne oficjalne otwarcie, i jest to w tamtych czasach sensacja, następuje w grudniu 1982 roku koncertem Świąteczna Ommandalla, z udziałem Iliany Alvarado, Andrzeja Bieżana, Janusza Dziubaka, Krzysztofa Knittla, Stanisława Krupowicza, Mieczysława Litwińskiego, Andrzeja Mitana, Tadeusza Sudnika i Pawła Szymańskego.

Pierwsza styczniowa wystawa z 1983 roku Las, góra, a nad chmurą góra (Ryszard Grzyb, Paweł Kowalewski, Jarosław Modzelewski, Ewa Piechowska, Marek Sobczyk, Ryszard Woźniak) wprowadza pokolenie związane z nurtem nowej ekspresji. Lata 1983–1988 to okres debiutów wielu znaczących artystów młodej generacji: między innymi Gruppy, Anny Ciby, Leona Tarasewicza, Neue Bieriemennost i Sławomira Marca. Równocześnie są prowadzone działania należące do poprzedniego okresu. Pracownia Dziekanka przeżywa okres erupcji wielu talentów i form artystycznej ekspresji, ale jednocześnie koegzystencji, a nawet mieszania się różnorodnych środowisk neoawangardy, muzyki alternatywnej, punka, buddystów, kultury rasta. Doskonałe przykłady to nakręcony w 1982 roku film Tomasza Sikorskiego Tratwa Meduzy z muzyką Brygady Kryzys, prezentacja sztuki poczty przygotowana przez Piotra Rypsona, koncerty i enviromenty Familja Radio Varšawa, wystąpienia zagranicznych performerów – między innymi Almy Yoray, Anne Seagrave, Iaina Robertsona, Alastaira MacLennana, Toma Johnsona – i ich polskich kolegów, jak KwieKulik, Jerzy Onuch, Andrzej Partum i Jerzy Truszkowski. W 1986 Tomasz Sikorski^[6] organizuje – z Piotrem Rypsonem – międzynarodowe spotkanie Teraz i poza czasem o charakterze ponadpokoleniowym i interdyscyplinarnym.

Dziekanka artystyczna. Fenomen kultury niezależnej 1972–1998 na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, widok wystawy

Dziekanka artystyczna. Fenomen kultury niezależnej 1972–1998 na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, widok wystawy

Indywidualizm artysty i osamotnienie sztuki

W czerwcu 1987 roku Sikorski przekazuje Dziekankę studentce Historii Sztuki Uniwersytetu Warszawskiego Joannie Kiliszek, która od października, decyzją ówczesnego prorektora Ryszarda Winiarskiego, współprowadzi ją z absolwentem warszawskiej ASP Andrzejem Rosołkiem. Następuje zmiana nazwy – z Pracownia zastrzeżonej dla okresu od 1976 do 1987 roku – na Galeria. Nie oznacza to jednak zmiany dotychczasowego programu i zasad funkcjonowania Dziekanki. Kontynuowane są działania edukacyjne – wykłady, spotkania, dyskusje, pokazy filmów. Jednocześnie prezentowane są najnowsze zjawiska w sztuce nie tylko polskiej. Ważna staje się współpraca ze Stefanem i Joanną Ficnerami z Galerii Wielka 19 oraz skupionym wokół niej poznańskim środowiskiem.

Systemowe i społeczne przemiany lat dziewięćdziesiątych nie pozostają bez wpływu na program. Ponadto w styczniu 1992 roku pojawiają się pierwsze pomysły komercyjnego wynajęcia pomieszczeń Dziekanki. List protestacyjny podpisuje wielu artystów i teoretyków sztuki.

Warsztaty zastąpione zostają corocznymi wystawami artystów starszego pokolenia, jak Jan Dziędziora, Jerzy Stajuda czy Stefan Gierowski. W maju 1989 roku odbyła się – zatytułowana Uczucia – prezentacja 27 artystów związanych z Dziekanką. Ważną rolę odgrywają wystawy artystek – Teresy Murak i Marty Deskur, zbiorowy pokaz malarstwa w październiku 1987 roku^[7], praca dyplomowa Marioli Przyjemskiej, a także nawiązująca do Ex Oriente Lux^[8] (1985) ekspozycja Tryzub w czerwcu 1988, która uświadamiała rolę wielokulturowości w sztuce. Mistycznym, przełomowym pokazem była wystawa Mirosława Bałki Good God w lutym 1990, której konsekwencją była jego wielka międzynarodowa kariera. Wyjątkiem była jedna z pierwszych queerowych wystaw i akcji Huntera Reynoldsa w 1991. Punktem ciężkości stają się indywidualne prezentacje dzieł artystów. Dziekanka trafia na salony publicznych instytucji – Państwowa Galeria Sztuki Zachęta w 1990 prezentuje pokaz Galerie lat osiemdziesiątych^[9].

Jednak systemowe i społeczne przemiany lat dziewięćdziesiątych nie pozostają bez wpływu na program. Ponadto w styczniu 1992 roku pojawiają się pierwsze pomysły komercyjnego wynajęcia pomieszczeń Dziekanki. List protestacyjny podpisuje wielu artystów i teoretyków sztuki.

Po wjeździe Joanny Kiliszek na dalsze studia za granicę Andrzej Rosołek od połowy 1992 roku sam prowadzi Dziekankę. Przygotowuje wiele debiutów i wystaw, między innymi zbiorową ekspozycję rysunków Arte dell disegno^[10] i pierwsze prezentacje studentów z pracowni Grzegorza Kowalskiego. Ponieważ po wyborze nowych władz nie następuje polepszenie współpracy z ASP^[11] oraz brakuje perspektyw wsparcia finansowego ze strony Akademii Andrzej Rosołek w styczniu 1993 roku odchodzi na własną prośbę.

Galerię Dziekanka przejmuje w marcu 1993 Krzysztof Żwirblis – historyk sztuki i członek Akademii Ruchu, który prowadzi ją przez trzy miesiące. Prezentuje takich artystów, jak Tomasz Dominik, Bogna Gniazdowska, Anna Myca, Mikołaj Kasprzyk, Piotr Młodożeniec, Agnieszka Niziurska-Sobczyk, Marek Sobczyk, Olga Wolniak i Jacek Ziemiński.

Od października prowadzenie Dziekanki jest w rękach Krzysztofa Wretowskiego, który od 1995 współpracuje z Andrzejem Adachem. Niektóre wystawy są przygotowywane przy współudziale zagranicznych instytutów kultury, ale nie są one regularne. Z tego okresu zachowało się zaskakująco mało materiałów. Ostatecznie Galeria Dziekanka zamyka swoje podwoje po 13 grudnia 1998 po zakończeniu wystawy Suplementy Sławomira Marca.

Artystycznej Dziekanki nie byłoby bez aktywnego uczestnictwa teoretyków, historyków i krytyków sztuki, którym za współdziałanie i towarzyszenie dziękujemy. Są to: Jaroslav Andel, Janusz Bogucki, Szymon Bojko, Jolanta Brach-Czaina, Jolanta Ciesielska, Josine van Droffelaar, Grzegorz Dziamski, Michał Fostowicz, Maciej Gutowski, Marek Grygiel, Dick Higgins, Aleksandra Hołownia, Dorota Jarecka, Bogusław Jasiński, Andrzej Jórczak, Andrzej Kostołowski, Wojciech Krukowski, Sławomir Marzec, Ewa Mikina, Dorota Monkiewicz, Stefan Morawski, Andrzej Mroczek, Jerzy Olek, Joanna Paszkiewicz-Jägers, Maria Poprzęcka, Andrzej Przywara, Anda Rottenberg, Piotr Rypson, Maryla Sitkowska, Nina Smolarz, Bożenna Stokłosa, Dorota Szwarcman, Przemysław Trzeciak, Norbert Weber, Andrzej Wierciński, Ryszard Winiarski, Wojciech Włodarczyk, Jan Stanisław Wojciechowski, Janusz Zagrodzki.

Dziekanka artystyczna. Fenomen kultury niezależnej 1972–1998 na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, widok wystawy

Dziekanka artystyczna. Fenomen kultury niezależnej 1972–1998 na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, widok wystawy

Dziekanka artystyczna. Fenomen kultury niezależnej 1972–1998 na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, widok wystawy

Dziekanka artystyczna. Fenomen kultury niezależnej 1972–1998 na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, widok wystawy

Za mało nas jest, aby się dzielić^[12]

W ciągu prawie trzech dekad istnienia artystycznej Dziekanki, pomimo zmian nazw, osób prowadzących i artystów współpracujących z tym miejscem, można mówić o jego spójności i ciągłości. Podstawą była umiejętność stworzenia – bez względu na sytuacje społeczne i polityczne – warunków rozwoju osobowości artystycznych, której miarą są osoby związane z „Dziekanką” i indywidualności, które w niej zaistniały. Ich nazwiska, działania i wypowiedzi zawarte są w tej publikacji.

Nie traćmy tego kapitału! On czeka na wykorzystanie.

Tekst pochodzi z publikacji DZIEKANKA ARTYSTYCZNA: Fenomen niezależnej kultury 1972–1998 na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, red. Joanna Kiliszek, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Fundacja Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, Warszawa 2017. S. 22 – 29. ISBN 978-83-65455-61-1.

Joanna Kiliszek – historyczka sztuki, kuratorka, prowadząca instytucje kultury w Polsce i za granicą. Obecnie doktorantka europejskiego stypendium im. Marie Curie-Skłodowskiej w Międzykatedralnej Pracowni „Novum” Ochrony i Konserwacji Sztuki Nowoczesnej i Współczesnej Prof. dr hab. Iwony Szmelter na Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki na ASP w Warszawie. W centrum Warszawy – od urodzenia. W 1987 roku trafiła do Dziekanki na zaproszenie Tomasza Sikorskiego (pierwszy raz była tu już w 1980 roku). Do 1992 prowadziła ją z Andrzejem Rosołkiem. Mieszka w Berlinie i Warszawie.

^{[1] Prezentacje odbywały się w jednej większej sali oraz trzech małych pomieszczeniach – wchodziło się tam po schodku. Za drzwiami znajdowała się mała sala spotkań, biuro z symbolicznym magazynem i zejście do piwnicy.
[2] Hołd należy się Pani Kopciowej i Panu Mikołajowi, którzy administrowali kluczem do klubu Dziekanka i udostępniali go studentom. W trakcie spotkań zespołu przygotowującego wystawę Zygmunt Piotrowski wspominał: „Poprosiłem i dostałem klucz do pomieszczenia. To był początek Dziekanki”.
[3] W porozumieniu z Socjalistycznym Związkiem Studentów Polskich. Inna forma funkcjonowania instytucjonalnego w tych czasach była niemożliwa.
[4] Najważniejszym dokumentem z tego czasu jest ogłoszony w październiku 1980 r. w formie ulotki program Pracowni Dziekanka, podpisany przez Janusza Bałdygę, Janusza Banacha, Jacka Kryszkowskiego, Jerzego Onucha, Zygmunta Piotrowskiego-Ukiyo, Tomasza Sikorskiego i Łukasza Szajnę.
[5] Efektem jest ostateczne zrzucenie balastu SZSP, do którego nigdy nie powróci. Dziekanka funkcjonuje w tym okresie jako pracownia uzupełniająca program dydaktyczny uczelni.
[6] Wraz ze współprowadzącą przez rok Dziekankę Joanną Stańko – po emigracji Jerzego Onucha do Kanady.
[7] Udział wzięły: Anna Ciba, Anna Gruszczyńska, Maria Katarzyna Koczyk, Katarzyna Markiewicz, Agnieszka Niziurska-Sobczyk, Joanna Pomijalska, Mariola Przyjemska, Joanna Stańko, Agnieszka Tazbir.
[8] W Ex Oriente Lux uczestniczyli: Jerzy Onuch, Anna Płotnicka, Roman Rewakowicz, Mikołaj Smoczyński i Leon Tarasewicz. W ekspozycji Tryzub – Robert Maciejuk, Andrij Maruszeczko i Mirosław Maszlanko.
[9] Obok takich galerii jak Galeria Młodych w Warszawie, Galeria Wielka 19 w Poznaniu, Galeria Wschodnia w Łodzi i Galeria Zderzak w Krakowie. Na wystawie pokazano prace Mirosława Bałki, Wojciecha Nowikowskiego, Mikołaja Smoczyńskiego i Leona Tarasewicza. Kuratorkami wystawy były Dorota Jarecka i Katarzyna Kasprzak.
[10] Wystawa w kwietniu 1992 r. rysunków Anny Marii Bauer, Tomasza Ciecierskiego, Leszka Paula, Joanny Pomijalskiej, Małgorzaty Rittersschild, Krystiany Robb-Narbutt i Andrzeja Rosołka.
[11] W 1990 r. nowym rektorem ASP został prof. Adam Myjak, a prorektorem ds. studenckich – prof. Grzegorz Pabel.
[12] Jak niedawno – w rocznicę śmierci artysty – wspomniała Aleksandra Ska na Facebooku, zdanie to często wypowiadał nieodżałowany Leszek Knaflewski.}