„Zaśpiewajcie, niewolnicy” Anny Baumgart w Bunkrze Sztuki

Anna Baugmart, „Bombrowniczka”, 2004

Anna Baumgart lubi gry – z historią, z tradycjami kultury, ze schematami naszego myślenia. Lubi także przedstawienia. Sytuacje teatralne czy performatywne powracają w jej pracach z wielką regularnością. Niemal nieustannie ktoś kogoś tu odtwarza, wchodzi w czyjąś rolę, próbuje sprostać jakiemuś zapisanemu wcześniej scenariuszowi. Niekiedy efektem takiego działania jest ujawnienie represji, przemocy wpisanej w podobny układ, wydobycie jej na plan pierwszy. Kiedy indziej – coś więcej, czyli owej represji przekroczenie w subwersywnym geście zerwania ze społecznymi normami. Właśnie o takich grach opowiada wystawa Zaśpiewajcie, niewolnicy.

Anna Baugmart, „Bombrowniczka”, 2004

Scenografia do „Księcia Niezłomnego”, 1965, Projekt: Jerzy Gurawski

Scenografia do „Księcia Niezłomnego”, 1965, Projekt: Jerzy Gurawski

Tytuł to pierwsze słowa z Księcia Niezłomnego Juliusza Słowackiego, dramatu otoczonego w historii polskiego teatru szczególną legendą. Najistotniejszym składnikiem tej legendy stało się przedstawienie Jerzego Grotowskiego i Teatru Laboratorium z 1965 roku. Doszło w nim do wzorcowej realizacji głównej idei Grotowskiego: aktu całkowitego. Aktor Ryszard Cieślak składał z siebie ofiarę na oczach widzów i powtarzał transgresywną demonstrację swojego bohatera, umierającego niczym Chrystus. A co by było, gdyby ten motyw zestawić ze sztuką, w której męski heros przestaje być protagonistą, a główne role zaczynają grać kobiety? Zaśpiewajcie, niewolnicy prowokuje taką konfrontację. Z jednej strony widzimy zrekonstruowaną scenografię do Księcia Niezłomnego, choć opuszczoną już przez bohatera. Z drugiej – filmy wideo, w których kobiety, bohaterki Baumgart, szukają ucieczki z pułapki, w jaką zostały pochwycone. Także w ich doświadczeniu pojawia się wątek samoofiarowania, ale już inaczej umiejscowiony, inaczej ujęty.

Anna Baumgart, Scenografia do Świeżych wiśni, 2010

Anna Baumgart,”Piwnica Fritzla”, 2014

Anna Baumgart, „Piwnica Fritzla”, 2014

Książę Grotowskiego stał się emblematycznym wydarzeniem w historii bardzo wpływowej tradycji teatralnej, nazwanej kilka lat temu przez teatrologa prof. Dariusza Kosińskiego „polskim teatrem przemiany”. W teatrze przemiany chodziło – paradoksalnie – o wyjście poza ramy teatru, zerwanie z teatralną iluzją, z oszustwem sceny oraz poszukiwanie doświadczeń bardziej źródłowych, z nadzieją na odkrycie elementarnej cząstki człowieczeństwa. To był teatr metafizyki, spraw ostatecznych, ponadczasowych. U Baumgart – inaczej, mamy do czynienia z teatrem polityki, operującym między ideologicznymi nakazami a ciałami, które te nakazy realizują lub sabotują. Ale mówiąc przewrotnie, to również teatr przemiany. Przemiany politycznych dyskursów, ideowych dyspozycji. A także jeszcze prościej: teatr z czasów przemiany, czyli teatr z czasów systemowej transformacji. Bo Baumgart z wielką uwagą kontroluje puls społecznych i mentalnych przemian w Polsce ostatnich kilkunastu lat.

Anna Baumgart, „Natascha”, 2006

Anna Baumgart, „Natascha”, 2006

Na Zaśpiewajcie, niewolnicy składają się prace Baumgart ze wszystkich okresów jej twórczości – od wczesnych filmów wideo (odsłaniających praktyki uwewnętrzniania przez kobiety represyjnych schematów myślenia i działania), przez figuratywne rzeźby, rekonstrukcję nawiązującej do architektury piwnicy Josefa Fritzla scenografii do spektaklu Śmierć i dziewczyna, po nowy, niepokazywany jeszcze publicznie film §1000. Realizacjom Baumgart towarzyszą interwencje o charakterze teatralnym, m.in. seria monologów „dopisanych” przez reżyserkę Weronikę Szczawińską postaci Bombowniczki – naga kobieta w ciąży z maską świni na twarzy staje się w efekcie Feniksaną, zapomnianą kobiecą bohaterką Księcia Niezłomnego. Wystawa rozgrywa się na granicy między sztukami wizualnymi a teatrem i performansem. Czy może raczej: odkrywa performatywny potencjał tego, co wizualne. Dowodzi, że to, co widzialne, może zostać odmienione, że nie jesteśmy skazani na obrazy, które zastaliśmy, które nam podsunięto, ponieważ w performatywnej grze możemy je przeobrazić w coś nowego, nadać im nowy sens.

Anna Baumgart, „Bombowniczka” 2004 (Dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego w Warszawie) / „Monologi Feniksany”, 2014

Anna Baumgart, „§1000”, 2014